Την περίοδο 1814-1821 η Ελληνική Επανάσταση κυοφορείται στον άξονα Κωνσταντινουπόλεως-Βουκουρεστίου-Οδησσού-Αγίας Πετρούπολης-Ιονίων Νήσων-Τεργέστης-Βιέννης-Παρισίων, σε περιορισμένους κύκλους, στο ημίφως, με ακριτομύθιες και υπονοούμενα, μεταξύ προσωπικοτήτων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, της Ελληνικής Διασποράς, των προεστών, εμπόρων, διανοουμένων και οπλαρχηγών. Η Φιλική Εταιρεία ιδρύεται το 1814 στην Οδησσό και μέχρι το 1818 βρίσκεται σε εμβρυακή φάση με μερικές δεκάδες μέλη. Μετά το 1818 η έδρα της μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη και μαζικοποιείται.
Μελέτης Η. Μελετόπουλος
Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών
Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης*
*από τις εκδόσεις Καπόν κυκλοφορεί το βιβλίο του Παναγιώτης Κανελλόπουλος: ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του
Στην πρώτη φάση της Επανάστασης (1821-1822), η επανάσταση κινείται υπό τον αστερισμό της ρωσσικής πολιτικής. Ο αξιωματικός του ρωσσικού στρατού και υπασπιστής του Τσάρου Αλέξανδρος Υψηλάντης ανακηρύσσεται πρώτος αρχηγός του επαναστατημένου έθνους. Εισβάλλει στην οθωμανική αυτοκρατορία από την ρωσσική επικράτεια. Την ηγεσία του Αγώνα στην Ελλάδα αναλαμβάνει ο αδελφός του Δημήτριος, επίσης αξιωματικός του ρωσσικού στρατού.Την άνοιξη του 1821, στο συνέδριο της Ιεράς Συμμαχίας στο Laibach, την διεθνή καταδίκη της ήδη εκραγείσης Ελληνικής Επανάστασης αποτρέπει ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσσίας κόμης Ιωάννης Καποδίστριας. Από τα δημοσιευθέντα μέχρι σήμερα διπλωματικά έγγραφα δεν έχει προκύψει τεκμηριωμένη ρωσσική εμπλοκή στον σχεδιασμό της Επανάστασης, αλλά η ανοχή της ρωσσικής πολιτικής είναι πασιφανής, παρά την δημόσια αποκήρυξη των επαναστατών από τον Τσάρο.
Η εμπλοκή της Αγγλίας προκύπτει μετά την αποχώρηση του (πρωτεργάτη της Ιεράς Συμμαχίας, στενού συμμάχου του Metternich και σφοδρού εχθρού της Ελληνικής Επανάστασης) Castlereagh από το βρεταννικό υπουργείο Εξωτερικών το 1822 και την αντικατάστασή του από τον φιλέλληνα Γεώργιο Canning. Ο Canning ανέλαβε υπουργός τον Αύγουστο του 1822, την στιγμή που στα Δερβενάκια η οθωμανική αυτοκρατορία υφίστατο ολοσχερή στρατιωτική καταστροφή από μερικές εκατοντάδες ατάκτους υπό τον Κολοκοτρώνη. Από την στιγμή εκείνη η Αγγλία αφ΄ενός μεν συνειδητοποιεί ότι επέρχεται μείζων γεωπολιτική μεταβολή, αφ΄ετέρου δε αποφασίζει να την διαχειριστεί προς όφελός της.
Αυτήν ακριβώς την έννοια έχει η πολιτική του Canning:η ίδρυση ενός ελάσσονος ελληνικού κράτους α.θα απέτρεπε την συνολική διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και άρα την κάθοδο της Ρωσσίας στην Μεσόγειο και β.θα δημιουργούσε ένα ελεγχόμενο από την βρεταννική πολιτική κρατίδιο στην ναυτική οδό που οδηγεί από τον Ατλαντικό στον Ινδικό Ωκεανό (Γιβραλτάρ, Μάλτα, Κρήτη, Κύπρος, Σουέζ) και τον οποίον η βρεταννική πολιτική αποσκοπούσε να θέσει υπό έλεγχον.
Ο Canning πρωθυπουργοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1827 και απεβίωσε τον Αύγουστο του ιδίου έτους, αλλά o αναλόγων πεποιθήσεων εξάδελφός του Stratford Canning, πρεσβευτής της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην δρομολόγηση της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου ως εξής: η πρώτη Συνθήκη του Λονδίνου (6/7/1827) επέβαλε ελληνοτουρκική ανακωχή και σε περίπτωση μη αποδοχής της από την Τουρκία όριζε ότι «εάν η ανακωχή δεν εγένετο δεκτή εντός μηνός, οι υπογράφουσαι Δυνάμεις ήθελον λάβη τα προσήκοντα εις τας περιστάσεις μέτρα…». Όταν ο Άγγλος στόλαρχος της Μεσογείου ναύαρχος Codrington ζήτησε από τον Stratford Canning εξειδίκευση των εντολών σε περίπτωση μη συμμόρφωσης του Ιμπραήμ, ο πρεσβευτής απάντησε: «… Αν δεν γίνεται αλλιώς, να επιβάλετε την ειρήνη με τα πυροβόλα σας».
Στο Ναυαρίνο, με την Αγγλία και την Ρωσσία που είχαν ήδη συντελέσει καθοριστικά στην εξέλιξη της Επανάστασης, συνέπραξε η Γαλλία. Η μεγάλη αυτή χώρα είχε συντριβεί το 1815 και είχε συρθεί από την Ιερά Συμμαχία σε πορεία διαμελισμού, από την οποία την διέσωσε με στερεά επιχειρήματα ο ήδη από το 1815 υπουργός Εξωτερικών της Ρωσσίας Καποδίστριας. Η γαλλική κοινή γνώμη ήταν καθοριστικά φιλελληνική και η συμμετοχή της μοναρχικής Γαλλίας στο Ναυαρίνο (όπως και η ένθερμη διπλωματική και έμπρακτη στήριξη των ΗΠΑ) έδωσαν παγκόσμιο στίγμα στην ναυμαχία. Η Γαλλία άλλωστε ανέλαβε την εκκαθάριση των υπολειμμάτων του Ιμπραήμ, με την αποστολή του στρατηγού Maison στην Ελλάδα το 1828.
Παρά τις αλλεπάλληλες ήττες του, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’ δεν έστεργε να αποδεχθεί την Ελληνική Ανεξαρτησία. Χρειάστηκε ο ίδιος ο τσάρος Νικόλαος να διασχίσει τον Δούναβι επικεφαλής ρωσσικής στρατιάς το 1828. Όταν το καλοκαίρι του 1829 τα ρωσσικά στρατεύματα έφτασαν 70 χιλιόμετρα από την Πόλη, ο σουλτάνος πανικόβλητος υπέγραψε την Συνθήκη της Αδριανουπόλεως (14/9/1829, με την οποία αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Ελλάδος. Με την Συνθήκη του Λονδίνου (3/2/1830) η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσσία αναγνώρισαν την Ελλάδα ως κυρίαρχο κράτος.