Οι επικριτές του τον έχουν κατηγορήσει ότι φροντίζει για τη δική του, προσωπική πολιτική και ιστορική κληρονομιά με αυτά τα έργα, ωστόσο εκείνα ως επί το πλείστον έχουν υπάρξει δημοφιλή στην κοινή γνώμη στην Τουρκία.
Διαμάχη
Κανένα από αυτά, ωστόσο, δεν έχει προκαλέσει τη διαμάχη που περιβάλλει τώρα την τελευταία υπερμεγέθη "επιχείρηση" του Ερντογάν: ένα τεχνητό κανάλι, υπό το όνομα Canal Istanbul, το οποίο θα εκτείνεται παράλληλα με τον Βόσπορο μεταξύ της Θάλασσας του Μαρμαρά και της Μαύρης Θάλασσας.
Το έργο έχει αμφισβητηθεί από περιβαλλοντολόγους οι οποίοι φοβούνται ότι θα καταστρέψει το φυσικό περιβάλλον της Κωνσταντινούπολης και θα διαβρώσει τα αποθέματα γλυκού νερού. Άλλοι έχουν αμφισβητήσει την οικονομική βιωσιμότητα του έργου, με την τουρκική κυβέρνηση να παρέχει διαφορετικές κάθε φορά εκτιμήσεις του κόστους, οι οποίες κυμαίνονται από 12,7 έως 25 δισεκατομμύρια δολάρια.
Επίδικο εδώ είναι επίσης και η μοίρα της Συνθήκης του Μοντρέ του 1936, μιας διεθνούς συμφωνίας η οποία ρυθμίζει την κυκλοφορία διά μέσου των στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων.
Το ζήτημα κλιμακώθηκε την περασμένη εβδομάδα, όταν ο πρόεδρος του του τουρκικού κοινοβουλίου Μουσταφά Σεντόπ ισχυρίστηκε ότι ο Ερντογάν έχει την εξουσία να αποσύρει την Τουρκία από τη συνθήκη. Αργότερα ισχυρίστηκε ότι απλώς μιλούσε για τις προεδρικές εξουσίες και όχι για την πολιτική που τελικώς θα εφαρμοστεί από τη χώρα, ωστόσο τα όσα είπε αρκούσαν για να προκαλέσουν ανησυχία σε μια ομάδα απόστρατων Τούρκων ναυάρχων.
Οι τελευταίοι εξέδωσαν κοινή δήλωση με την οποία αντιτίθενται στην ιδέα και υποστηρίζουν ότι η συνθήκη είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της ειρήνης στη Μαύρη Θάλασσα.
Με τη σειρά της, η κίνησή τους ώθησε τον Ερντογάν να συγκαλέσει το υπουργικό συμβούλιο και τους ανώτερους αξιωματούχους του σε έκτακτη συνεδρίαση. Δέκα από τους υπογράφοντες τη δήλωση συνελήφθησαν, με τον διευθυντή επικοινωνιών της τουρκικής Προεδρίας να τους κατηγορεί ότι υπονοούν πως η κυβέρνηση πρέπει να ανατραπεί πραξικοπηματικά.
Οικονομικές παράμετροι και πραγματικότητα του Μοντρέ
Έκτοτε ο Ερντογάν έχει διακηρύξει ότι δεν είχε ποτέ καμία πρόθεση να καταργήσει τη συνθήκη. Ωστόσο δεν έχει εξηγήσει πώς σκοπεύει να συνταιριάξει τις οικονομικές παραμέτρους του ονείρου του για το κανάλι με τις πραγματικότητες που επιβάλλει το Μοντρέ.
Το Canal Istanbul πρόκειται να κατασκευαστεί σύμφωνα με το ιδιωτικό επενδυτικό μοντέλο "επενδύω - κατέχω - διαχειρίζομαι" προκειμένου να αποφευχθεί η εξάντληση των κρατικών πόρων της Τουρκίας, οι οποίοι βρίσκονται έτσι κι αλλιώς υπό έντονη πίεση λόγω της πανδημίας. Για να ανακτήσει ωστόσο τα χρήματα της απαιτούμενης επένδυσης, ο ιδιώτης ανάδοχος θα χρειαζόταν μια μεγάλη ροή εσόδων - και η Συνθήκη του Μοντρέ καθιστά κάτι τέτοιο αδύνατο.
Σύμφωνα με τους όρους της, η Τουρκία δεν μπορεί να εμποδίσει πλοία από το να χρησιμοποιούν τις θαλάσσιες διόδους των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορεί να αναγκάσει τα διερχόμενα πλεούμενα να χρησιμοποιούν το προτεινόμενο νέο κανάλι.
Η Τουρκία επιτρέπεται να χρεώνει μόνον ένα συμβολικό τέλος γι’ αυτές τις διαβάσεις, επί του παρόντος κατά μέσο όρο περίπου 4.500 δολ. ανά πλοίο. Μόνο ένα σημαντικά χαμηλότερο τέλος διαμετακόμισης θα ενθάρρυνε τη χρήση του Canal Istanbul και η διαφορά θα έπρεπε να αντισταθμιστεί από έναν μεγαλύτερο όγκο κυκλοφορίας.
Οι τάσεις όμως δείχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση: κατά την τελευταία δεκαετία, ο αριθμός των πλοίων που διέρχονται από τον Βόσπορο μειώθηκε από 53.000 σε 38.000 ετησίως, κυρίως ως αποτέλεσμα της κατασκευής νέων ενεργειακών αγωγών. Καθώς ολοένα και περισσότερες χώρες επιδιώκουν να μειώσουν την εξάρτησή τους από υδρογονάνθρακες, η κυκλοφορία των δεξαμενόπλοιων πιθανότατα θα συνεχίσει να μειώνεται.
Μία λύση στο δίλημμα χρηματοδότησης θα ήταν η Τουρκία να παρέχει κρατικές οικονομικές εγγυήσεις για την κατασκευή και τη λειτουργία του καναλιού, αυξάνοντας σημαντικά το δημόσιο χρέος της Άγκυρας, το οποίο έχει ήδη "φουσκώσει" στα 270 δισ. δολ. Μια άλλη λύση θα ήταν να αποσυρθεί από τη Συνθήκη του Μοντρέ και να εξαναγκάσει τα διερχόμενα πλοία να χρησιμοποιούν το νέο κανάλι.
Εθνική υπερηφάνεια και πολιτικοί "πονοκέφαλοι"
Κάτι τέτοιο, όμως, θα δημιουργούσε στον Ερντογάν πολιτικά προβλήματα στο εσωτερικό και διπλωματικά στο εξωτερικό. Η υπογραφή της συνθήκης θεωρείται από πολλούς στην Τουρκία ως ιστορικό επίτευγμα, με βάση το οποίο μια νεαρή δημοκρατία απέκτησε κυριαρχικό έλεγχο επί των ακτών της και τερμάτισε τη διεθνή εντολή που της επέβαλαν οι μεγάλες δυνάμεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το να εξαλείψει ένα σύμβολο της τουρκικής εθνικής υπερηφάνειας δεν θα ήταν εύκολο για έναν εθνικιστή πρόεδρο.
Η συνθήκη χρησιμεύει μέχρι σήμερα ως διπλωματικό μέσο για την Τουρκία για την πρόληψη συγκρούσεων στη Μαύρη Θάλασσα. Επιβάλλει αυστηρά όρια χωρητικότητας στα στρατιωτικά πλοία από κράτη που δεν έχουν ακτές στην περιοχή τα οποία διέρχονται από τα τουρκικά στενά.
Αυτό επέτρεψε στην Άγκυρα να απαγορεύσει τη διέλευση των πλοίων - πλωτών νοσοκομείων Mercy και Comfort του πολεμικού ναυτικού των ΗΠΑ στο αποκορύφωμα της σύγκρουσης Ρωσίας - Γεωργίας το 2008. Η συνθήκη περιορίζει επίσης τη Ρωσία, απαιτώντας από τη Μόσχα να παρέχει εκ των προτέρων κοινοποίηση για τη διέλευση των πολεμικών της πλοίων προς θερμότερες θάλασσες.
Τέλος, δεν είναι σαφές εάν μια απλή απόσυρση από τη συνθήκη θα έδινε στην Τουρκία περισσότερη ισχύ ως προς τον έλεγχο της κυκλοφορίας μέσω των στενών της. Άλλες χώρες πιθανότατα θα επικαλούνταν πιθανότατα το εθιμικό δίκαιο των θαλασσών και θα διεκδικούσαν την ελεύθερη κυκλοφορία των πλοίων τους.
Καθώς τα μεγάλα έργα προχωρούν, το συγκεκριμένο είναι πιθανό να φέρει στον Τούρκο πρόεδρο περισσότερα προβλήματα απ’ ό,τι κύρος και προβολή.