 |
| maraisea / pixabay |
Υπάρχουν και τα τέρατα που ζουν ανάμεσα μας και είναι προϊόντα κοινωνικών παθολογιών και όχι της δημιουργικότητας της κοινωνίας. Για αυτά, δεν υπάρχουν πολλές επιλογές. Η αυστηρή αντιμετώπιση θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Παράλληλα όμως θα πρέπει να ξεπεράσουμε τις πολιτικές ανεπάρκειες που δημιουργούν παράθυρα ευκαιρίας για το έγκλημα. Για να μην μπορεί να επαναλαμβάνεται.
Η ανθρωπότητα και το τερατώδες
China Miéville
Είμαι οπαδός του τρόμου, ένας άνθρωπος που πάντοτε λάτρευε τα τέρατα. Ως εκ τούτου, τώρα προσπαθώ να εντοπίσω κάποιου είδους πολιτική ερμηνεία στο ενδιαφέρον μου προς αυτά.
Τονίζω ότι αυτή δεν είναι μια ακαδημαϊκή άσκηση για μένα. Έχω μια σπλαγχνική αγάπη για τις ταινίες με τέρατα και προσπαθώ να δώσω μια θεωρητική εξήγηση σε αυτό.
Αυτό που με συναρπάζει με τα τέρατα, είναι ότι, ακόμη και όταν υποτίθεται ότι πρέπει να είναι οι κακοί, είναι απίστευτα δημιουργικές φιγούρες.
Σε όλο το φάσμα των διαφορετικών πολιτισμών, οι άνθρωποι παίρνουν τους ανθρώπινους φόβους και τους εκφράζουν με αυτή τη μορφή συμβολικής ποίησης, βάζοντας, για παράδειγμα, φτερά νυχτερίδας σε έναν λύκο. Ακόμη και όταν τρομάζουμε τους εαυτούς μας, μπορούμε και πάλι να είμαστε δημιουργικοί.
Και δεν υπάρχει πολιτισμός που δεν έχει τέρατα. Όλοι οι πολιτισμοί δημιουργούν τα δικά τους τέρατα. Κανένας δεν χρησιμοποιεί συνηθισμένα ζώα σε ιστορίες και μύθους. Μοιάζει σαν να είναι ένα εγγενές στοιχείο του homo sapiens το να δημιουργεί τέρατα!
Τα τέρατα είναι εξαιρετικά πολυσημικά: μπορείς να τα κάνεις να «σημαίνουν» σχεδόν τα πάντα. Το ίδιο τέρας μπορεί να έχει τέσσερις ή πέντε αντικρουόμενες ερμηνείες στην ίδια ταινία ή βιβλίο.
Πάρτε για παράδειγμα το τέρας του Φρανκενστάιν. Στο αυθεντικό βιβλίο της Μαίρη Σέλλεϋ, το τέρας δεν αντιπροσωπεύει απλώς τη γνώση πέρα από αυτά που γνωρίζουν οι άνθρωποι. Αρχικά δεν είναι καταστρεπτικό. Η βία εμφανίζεται μόνο όταν ο Φρανκενστάιν εγκαταλείπει το δημιούργημά του.
Συνεπώς, από τη μια πλευρά, είναι μια τρομακτική έκφραση του άγχους μας σχετικά με την έλλειψη ανάληψης ευθύνης από μέρους μας για τις έρευνες ή τις πράξεις μας. Αλλά από την άλλη πλευρά, το τέρας του Φρανκενστάιν είναι σαφώς μια φιγούρα που εμπνέει συμπάθεια.
Θα δείτε το ίδιο πράγμα στον Κινγκ Κονγκ. Από τη μία πλευρά είναι ένα συγκεχυμένα αποικιακό σύμβολο –σκοτεινά νησιά και μελαψοί πρωτόγονοι– αλλά στο τέλος της ταινίας είναι πλέον το θύμα.
Συνεπώς, υπάρχει μια αμφίθυμη σχέση με τα τέρατα: μας ελκύουν και μας απωθούν ταυτόχρονα.
Επιπρόσθετα, μπορείτε να διακρίνετε τις διαφορετικές έγνοιες των κοινωνιών μέσα στο χρόνο παρατηρώντας τις φάσεις που περνούν τα τέρατά τους.
Οι ιστορίες με τα ζόμπι του 1920 και του 1930 ήταν φυλετικές. Από τη δεκαετία του ’60 και μετά, με τις ταινίες του Τζωρτζ Ρομέρο (George Romero) γίνονται ταξικές και ασχολούνται με τα αποχαυνωτικά αποτελέσματα των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
Όμως στο τελευταίο κύμα των ταινιών ζόμπι –«28 Μέρες Αργότερα» (28 Days later) και στη νέα έκδοση της «Εμφάνισης των Πεθαμένων» (Dawn of the Dead)– τα ζόμπι δεν τριγυρίζουν πλέον τρεκλίζοντας, αλλά τρέχουν σε σκηνές κοινωνικών ταραχών που αναπόφευκτα θυμίζουν διαδηλώσεις κατά του καπιταλισμού. Είναι τα μετα-Σιάτλ ζόμπι, τα αντικαπιταλιστικά ζόμπι – και παρόλο που είναι ξεκάθαρα οι κακοί, ένα μέρος της ευχαρίστησης είναι ότι κι εσείς επίσης λατρεύετε τα ζόμπι!
Και υπάρχει μια πολύ ευρύτερη πολιτική ηχώ εδώ. Το εξώφυλλο ενός φυλλαδίου της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, εμφανίζει μια τοιχογραφία που απεικονίζει το νεοφιλελευθερισμό ως βαμπίρ. Είναι μέρος μια μακράς παράδοσης θεώρησης του καπιταλισμού ως νεκροζώντανου κατά κάποιον τρόπο.
Αλλά και η δική μας πλευρά είναι επίσης το τέρας: οι επαναστατημένες εργατικές τάξεις ανέκαθεν απεικονίστηκαν σαν ένα τερατώδες πράγμα, μια επαναστατημένη Λερναία Ύδρα με πολλά κεφάλια. Συνεπώς, κατά κάποιον τρόπο, οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται για την ταξική κοινωνία, αντιλαμβάνεται τους εχθρούς του ως τέρας.
Νομίζω ότι αυτό που συμβαίνει εδώ, είναι ότι δεν υπάρχει τίποτε σχετικό με το μοντερνισμό και τον καπιταλισμό, που να μην μπορείς να αντιληφθείς με «ρεαλιστικούς» τρόπους. Αντίθετα, όταν ξανάρχεται πίσω ως «η επιστροφή των καταπιεσμένων» – δεν μπορείς να το συλλάβεις παρά μόνο σε τερατώδη μορφή.
Θεωρώ, λοιπόν, ότι από την πλευρά μας υπήρξε ανέκαθεν μια ανομολόγητη συμπάθεια για το τέρας. Η έννοια του τέρατος ως απλής κοινωνικής παθολογίας τίθεται από ανθρώπους που θεωρούν ιδανική την ισχύουσα τάξη πραγμάτων.
Υπάρχουν, όμως, κάποιοι από εμάς, που λόγω των ταξικών μας θέσεων συνειδητοποιούμε ότι η ισχύουσα τάξη πραγμάτων αντιπροσωπεύει αποκλειστικά τη βία. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη ότι δεν θα ήταν δυνατό να χωνέψουμε εντελώς την ιδέα ότι οι «παθολογίες» είναι κακό πράγμα.
Θέλω πάρα πολύ να διατηρήσω αυτή την κριτική άποψη για τα τέρατα. Αν μπούμε στη λογική ότι απλώς σχετίζονται με την κοινωνική παθολογία, τότε συνεπάγεται ότι θα έπρεπε απλά να τα ξεφορτωθούμε. Όμως αν δεν υπάρχουν καθόλου τέρατα μετά την επανάσταση, εγώ δεν θέλω να παίξω!
*O Βαγγέλης Χωραφάς, διευθυντής της ιστοσελίδας γεωπολιτικής https://www.