Τις ημέρες αυτές, έκλεισαν 100 χρόνια από την πρώτη μεγάλη ήττα του ελληνικού στρατεύματος στη Μικρά Ασία, στον ποταμό Σαγγάριο. Στην αιματηρή μάχη που δόθηκε εκεί, στις 4/17 Αυγούστου 1921, διαδραματίστηκε η αρχή του τέλους της «Μεγάλης Ιδέας».
Από: philenews.com / Νίκος Χρ. Χαραλάμπους
Το τραγικό τέλος της «εθνικής περιπέτειας» στη Μικρά Ασία συντελέστηκε στον επόμενο χρόνο, στις 13/26 Αυγούστου 1922, στο Αφιόν Καραχισάρ, όπου, ύστερα από μια αιφνιδιαστική, ενορχηστρωμένη τουρκική αντεπίθεση, το ελληνικό μέτωπο διαρρηγνύεται και το πλήθος των κεμαλικών στρατευμάτων εισχωρεί και τρέπει σε άτακτη φυγή προς τα παράλια τις τάξεις των Ελλήνων στρατιωτών. Αυτό που ακολούθησε αποτελεί μια από τις πιο θλιβερές σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή, καταστρέφεται το κυρίαρχο ιδεολόγημα του ελληνικού εθνικισμού, η Μεγάλη Ιδέα. Έκτοτε, ο Ελληνισμός, το ελληνικό κράτος, δεν θα έχει εδαφικές διεκδικήσεις και θα περιοριστεί στη σημερινή εδαφική επικράτειά του, με μόνη εξαίρεση τις περιπτώσεις των Δωδεκανήσων και της Κύπρου. Στην πρώτη περίπτωση ο Ελληνισμός πέτυχε. Πέτυχε την προσάρτηση των Δωδεκανήσων και του Καστελόριζου με τη Συνθήκη των Παρισίων στις 10/2/1947. Στη δεύτερη περίπτωση απέτυχε.
Επειδή το τέλος αυτής της περιπέτειας στη Μικρά Ασία υπήρξε και το τέλος μιας εποχής, θα επιχειρήσω να επεκταθώ, αναλύοντας τα αίτια και τα αιτιατά.
Το μικρό ελληνικό κρατίδιο, που προέκυψε από τη Διάσκεψη του Λονδίνου το 1830, ήταν πολύ κατώτερο των οραμάτων του έθνους των Ελλήνων. Το νεαρό κράτος θα χρειαστεί τον εθνικισμό –έννοια που έχει βάναυσα κακοποιηθεί τελευταία- ο οποίος θα εμβολιαστεί με το ιδεολόγημα και το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας», για την εδαφική του επέκταση και την απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων. Πρωταγωνιστής στον αγώνα για πραγμάτωση αυτής της ιδέας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Μετά τους βαλκανικούς πολέμους και τις αριστοτεχνικές του διαπραγματεύσεις, ο Βενιζέλος πέτυχε όπως τα εδαφικά όρια του κράτους διπλασιαστούν, καθώς και ο πληθυσμός του. Η πανελλήνια γοητεία του μεγάλου πολιτικού κράτησε ώς τον μεγάλο εθνικό διχασμό. Η αρχική συναίνεση ανάμεσα στον αρχηγό της Κυβέρνησης και τον αρχηγό του κράτους, τον βασιλέα, άρχισε να φυλλοροεί αμέσως μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α΄ στη Θεσσαλονίκη στις 18/3/1913.
Η εθνική περιπέτεια της Μικράς Ασίας, με την άδοξή της κατάληξη, αρχίζει με τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1918, που βρήκε την Ελλάδα στο πλευρό των νικηφόρων συμμαχικών δυνάμεων της Αντάντ (Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας). Εύλογο ήταν να επιχειρήσει και η Ελλάδα να αποκομίσει τα οφέλη από την, έστω και καθυστερημένη λόγω του εθνικού διχασμού, συνεισφορά της στην αντιμετώπιση της Γερμανίας και των συμμάχων της, μεταξύ των οποίων ήταν και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύμφωνα με τη Συνθήκη των Σεβρών την 20ή Αυγούστου 1920, η Δυτική Θράκη περιήλθε σε ελληνική διοίκηση. Το ίδιο έγινε και με την Ανατολική Θράκη, πλην της Κωνσταντινούπολης. Στην ίδια συνθήκη η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγνώριζε την πλήρη ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αιγαίου, στην Ίμβρο και στην Τένεδο και στα Δωδεκάνησα, πλην της Ρόδου την οποία κατείχαν οι Ιταλοί. Τελευταίο και σημαντικότερο, στην Ελλάδα ανετίθετο η προσωρινή διοίκηση της ευημερούσας Σμύρνης και της ενδοχώρας της, οι κάτοικοι της οποίας θα καλούνταν μετά το πέρας μιας πενταετίας να ψηφίσουν υπέρ ή κατά της οριστικής προσάρτησης στα εδάφη του ελληνικού κράτους. Την εποχή εκείνη υπολογίζεται ότι στη Σμύρνη των 270.000 κατοίκων ζούσαν και δραστηριοποιούνταν 140.000 Έλληνες, 80.000 Τούρκοι, 12.000 Αρμένιοι, 20.000 Εβραίοι και 15.000 Ευρωπαίοι. Το ελληνικό στοιχείο ήταν εκείνο που ευημερούσε καθώς διαχειριζόταν στο μεγαλύτερό τους μέρος το εμπόριο και την οικονομία της περιοχής.
Προηγήθηκε η «εντολή» των συμμαχικών Δυνάμεων της Αντάντ στην Ελλάδα για κατάληψη της Σμύρνης. Στις 15 Μαΐου 1919 μια ελληνική μεραρχία αποβιβαζόταν στη Σμύρνη, όπου έγινε ενθουσιωδώς δεκτή. Για τον Βενιζέλο η κατάληψη της Σμύρνης και μέρους της Μικράς Ασίας ήταν η κορύφωση της Μεγάλης Ιδέας, για τη δημιουργία της Ελλάδας «των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων»! Γνώριζε ότι στο μυαλό των νικητών ήταν η αναπόφευκτη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η εξασφάλιση «ζωνών επιρροής» στο υπό διαμόρφωση καθεστώς της Μέσης Ανατολής και, ως εκ τούτου, εύλογη η απαίτησή του να πάρει και η Ελλάδα το μερίδιό της.
Αναμφίβολα, η απειλή για την επιβίωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας είχε αποφασιστική επίδραση στις αποφάσεις του Βενιζέλου. Οι τρομεροί διωγμοί, που προηγήθηκαν, είχαν εξοντώσει ή μεταβάλει σε πρόσφυγες χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.
Όμως όλοι αυτοί οι σχεδιασμοί των νικητών γίνονταν λαμβάνοντας υπόψη τους το υποχείριό τους σουλτανικό καθεστώς της Κωνσταντινούπολης. Το 1919 δεν λογάριαζαν ακόμη το κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ. Τις ημέρες που καταρτιζόταν η Συνθήκη των Σεβρών με τον σουλτάνο, στα βάθη της Μικράς Ασίας ένα εθνικιστικό κίνημα με επικεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ, τον μετέπειτα επονομαζόμενο «Ατατούρκ», δηλαδή «πατέρα των Τούρκων», εξαπλωνόταν ραγδαία στις λαϊκές μάζες της τουρκικής ενδοχώρας. Ο αντίπαλος, πλέον, των ελληνικών στρατευμάτων δεν θα ήταν η υπό διάλυση σουλτανική Κυβέρνηση, που προσπαθούσε να επιβιώσει, προσφέροντας «γην και ύδωρ» στους «νικητές» της Δύσης, αλλά το κίνημα εθνικής αναγέννησης του Μουσταφά Κεμάλ, το οποίο, λόγω της παρουσίας ξένων στρατευμάτων, αυτομάτως μετετράπηκε σε εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα. Θα πρέπει, βέβαια, να αναφερθεί ότι το κίνημα του Κεμάλ, στα πρώτα του στάδια, δεν επέδειξε οποιαδήποτε επιτυχία. Για την εποχή εκείνη, ο βιογράφος του Κεμάλ, Άρμστρονγκ, γράφει: «... Στην πραγματικότητα, ο Μουσταφά Κεμάλ είχε ελάχιστες δυνάμεις τακτικού στρατού, […] υποσιτισμένου, άσχημα εξοπλισμένου και δεν διέθετε πυροβολικό και μεταφορικά μέσα. Οι υπόλοιπες δυνάμεις του ήταν ομάδες ατάκτων και δεν μπορούσαν να προβάλουν αντίσταση στους Έλληνες, που βρίσκονταν σε καλή κατάσταση…» και συνεχίζει «…Στις αρχές του φθινοπώρου του 1920 είχε αποκρυσταλλωθεί η κατάσταση […] Ο σουλτάνος δεν είχε τη δύναμη να επιβληθεί στους αντάρτες…»
Δραματική τροπή πήραν τα πράγματα με την εκλογική ήττα του Ελευθέριου Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 και την επάνοδο του Κωνσταντίνου στον θρόνο, που ακολούθησε. Με το πρόσχημα ότι τα φιλογερμανικά αισθήματα του Κωνσταντίνου δεν συμφωνούσαν με τα δυτικά συμμαχικά συμφέροντα, η μία μετά την άλλη οι Δυνάμεις της Αντάντ άρχισαν να εγκαταλείπουν την Ελλάδα στην τύχη της. Η Γαλλία, μάλιστα, θα κάνει πολιτική στροφή 180 μοιρών στηρίζοντας, με το Σύμφωνο της Άγκυρας, τον Οκτώβριο του 1921, ανοιχτά και έμπρακτα τις θέσεις του Κεμάλ. Το παράδειγμά της ακολούθησε σύντομα και η Ιταλία, η οποία τώρα εφοδιάζει με όπλα και τεχνογνωσία τον κεμαλικό στρατό. Η Σοβιετική Ένωση υπέγραψε και σύμφωνο φιλίας με τους κεμαλικούς, και, τέλος, η Αγγλία διατηρούσε μια ιδιότυπη ουδετερότητα. Ξαφνικά, η Ελλάδα βρίσκεται στο περιθώριο, ενώ οι πρώην σύμμαχοί της συναγωνίζονταν ο ένας τον άλλο, με στόχο να προσεταιριστούν τον Κεμάλ στη διάδοχη κατάσταση.
Οι διάδοχοι του Βενιζέλου, οι οποίοι αντιτάχθηκαν ευθύς εξαρχής κατά της απόφασής του για την κατάληψη της Μικράς Ασίας, αγνοώντας τη διπλή πλέον απειλή του Κεμάλ και της Αντάντ, αποφάσισαν τη συνέχιση του πολέμου και την προώθηση του στρατού προς την Άγκυρα, χωρίς μάλιστα να υπάρχουν πλέον οι προϋποθέσεις και οι εγγυήσεις, που υπήρχαν την εποχή του Βενιζέλου. Και, επειδή δεν πίστευαν σε αυτό που έκαναν και δεν είχαν το θάρρος να εφαρμόσουν αυτό που υπόσχονταν προεκλογικά, την επιστροφή του στρατού, διαχειρίστηκαν τη βενιζελική εκστρατεία κατά τον χειρότερο δυνατό τρόπο και οδήγησαν δύο εκατομμύρια Ελλήνων της Μικράς Ασίας στη σφαγή και στην προσφυγιά.
Αυτή ήταν η κατάληξη της μικρασιατικής εκστρατείας. Η μικρασιατική εκστρατεία ήταν μια εκστρατεία εκ των προτέρων καταδικασμένη να μην επιτύχει του στόχους της, με βάση τις τότε δεδομένες συνθήκες. Με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και την κατοχή της, μετατράπηκε η επανάσταση του Κεμάλ κατά του σουλτάνου σε απελευθερωτικό κίνημα. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το κίνημα και να διατηρηθεί η κατοχή της Σμύρνης και της ενδοχώρας της, χρειαζόταν στην περιοχή στρατός διπλάσιος σε αριθμό από αυτόν που αριθμούσε ο στρατός της Ελλάδας.
Οι ξένοι άλλαξαν στρατόπεδο
Μερικοί υποστηρίζουν ότι η μικρασιατική εκστρατεία είχε την τραγική για την Ελλάδα κατάληξη επειδή η ήττα του Ελευθέριου Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 μετέβαλε τις διαθέσεις των «Τριών Μεγάλων». Όμως τούτο δεν ευσταθεί. Άλλαξε η στάση τους, όχι λόγω της απουσίας του Βενιζέλου, αλλά επειδή τα συμφέροντά τους τούς επέβαλλαν ν’ αλλάξουν στρατόπεδο. Όταν διαπίστωσαν ότι πολιτικά και στρατιωτικά κυρίαρχος ήταν ο Κεμάλ, εγκατέλειψαν τους Έλληνες στη μοιραία τύχη τους. Η ήττα του Βενιζέλου και η επάνοδος του Κωνσταντίνου πρόσφεραν ένα ισχυρό «άλλοθι» για τη μεταστροφή της συμπεριφοράς των πρώην συμμάχων της Ελλάδας. Όμως δεν πρέπει κανείς να παραβλέψει ότι με την ήττα του Βενιζέλου το όλο οικοδόμημα των συμμαχιών, που με τόση μαεστρία είχε οικοδομήσει επί 10 χρόνια, είχε καταρρεύσει. Ουδείς, βέβαια, σήμερα μπορεί, καταφεύγοντας σε υποθέσεις και εικασίες, να διατυπώσει απόψεις ως προς το τι θα συνέβαινε αν παρέμενε στην εξουσία ο Βενιζέλος. Πιθανόν, αν δεν μεσολαβούσε η εκλογική του ήττα, η «εθνική περιπέτεια» της Μικράς Ασίας να μην είχε την τραγική κατάληξη που είχε. Πιθανόν, ο Βενιζέλος, σε συνεργασία με τους συμμάχους να προλάμβανε την καταστροφή και να επετύγχανε μια Συνθήκη Ειρήνης με περιεχόμενο διαφορετικό από αυτό της Συνθήκης της Λωζάνης. Κυρίως όσον αφορά στην τύχη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Πιθανόν, οι ισχυροί σύμμαχοί του να εγκατέλειπαν και αυτόν, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, όπως διαχρονικά πράττουν τούτο τα κράτη στις διεθνείς τους σχέσεις.
Το τραγικό τέλος της «εθνικής περιπέτειας» στη Μικρά Ασία συντελέστηκε στον επόμενο χρόνο, στις 13/26 Αυγούστου 1922, στο Αφιόν Καραχισάρ, όπου, ύστερα από μια αιφνιδιαστική, ενορχηστρωμένη τουρκική αντεπίθεση, το ελληνικό μέτωπο διαρρηγνύεται και το πλήθος των κεμαλικών στρατευμάτων εισχωρεί και τρέπει σε άτακτη φυγή προς τα παράλια τις τάξεις των Ελλήνων στρατιωτών. Αυτό που ακολούθησε αποτελεί μια από τις πιο θλιβερές σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή, καταστρέφεται το κυρίαρχο ιδεολόγημα του ελληνικού εθνικισμού, η Μεγάλη Ιδέα. Έκτοτε, ο Ελληνισμός, το ελληνικό κράτος, δεν θα έχει εδαφικές διεκδικήσεις και θα περιοριστεί στη σημερινή εδαφική επικράτειά του, με μόνη εξαίρεση τις περιπτώσεις των Δωδεκανήσων και της Κύπρου. Στην πρώτη περίπτωση ο Ελληνισμός πέτυχε. Πέτυχε την προσάρτηση των Δωδεκανήσων και του Καστελόριζου με τη Συνθήκη των Παρισίων στις 10/2/1947. Στη δεύτερη περίπτωση απέτυχε.
Επειδή το τέλος αυτής της περιπέτειας στη Μικρά Ασία υπήρξε και το τέλος μιας εποχής, θα επιχειρήσω να επεκταθώ, αναλύοντας τα αίτια και τα αιτιατά.
Το μικρό ελληνικό κρατίδιο, που προέκυψε από τη Διάσκεψη του Λονδίνου το 1830, ήταν πολύ κατώτερο των οραμάτων του έθνους των Ελλήνων. Το νεαρό κράτος θα χρειαστεί τον εθνικισμό –έννοια που έχει βάναυσα κακοποιηθεί τελευταία- ο οποίος θα εμβολιαστεί με το ιδεολόγημα και το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας», για την εδαφική του επέκταση και την απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων. Πρωταγωνιστής στον αγώνα για πραγμάτωση αυτής της ιδέας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Μετά τους βαλκανικούς πολέμους και τις αριστοτεχνικές του διαπραγματεύσεις, ο Βενιζέλος πέτυχε όπως τα εδαφικά όρια του κράτους διπλασιαστούν, καθώς και ο πληθυσμός του. Η πανελλήνια γοητεία του μεγάλου πολιτικού κράτησε ώς τον μεγάλο εθνικό διχασμό. Η αρχική συναίνεση ανάμεσα στον αρχηγό της Κυβέρνησης και τον αρχηγό του κράτους, τον βασιλέα, άρχισε να φυλλοροεί αμέσως μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α΄ στη Θεσσαλονίκη στις 18/3/1913.
Η εθνική περιπέτεια της Μικράς Ασίας, με την άδοξή της κατάληξη, αρχίζει με τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1918, που βρήκε την Ελλάδα στο πλευρό των νικηφόρων συμμαχικών δυνάμεων της Αντάντ (Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας). Εύλογο ήταν να επιχειρήσει και η Ελλάδα να αποκομίσει τα οφέλη από την, έστω και καθυστερημένη λόγω του εθνικού διχασμού, συνεισφορά της στην αντιμετώπιση της Γερμανίας και των συμμάχων της, μεταξύ των οποίων ήταν και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύμφωνα με τη Συνθήκη των Σεβρών την 20ή Αυγούστου 1920, η Δυτική Θράκη περιήλθε σε ελληνική διοίκηση. Το ίδιο έγινε και με την Ανατολική Θράκη, πλην της Κωνσταντινούπολης. Στην ίδια συνθήκη η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγνώριζε την πλήρη ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αιγαίου, στην Ίμβρο και στην Τένεδο και στα Δωδεκάνησα, πλην της Ρόδου την οποία κατείχαν οι Ιταλοί. Τελευταίο και σημαντικότερο, στην Ελλάδα ανετίθετο η προσωρινή διοίκηση της ευημερούσας Σμύρνης και της ενδοχώρας της, οι κάτοικοι της οποίας θα καλούνταν μετά το πέρας μιας πενταετίας να ψηφίσουν υπέρ ή κατά της οριστικής προσάρτησης στα εδάφη του ελληνικού κράτους. Την εποχή εκείνη υπολογίζεται ότι στη Σμύρνη των 270.000 κατοίκων ζούσαν και δραστηριοποιούνταν 140.000 Έλληνες, 80.000 Τούρκοι, 12.000 Αρμένιοι, 20.000 Εβραίοι και 15.000 Ευρωπαίοι. Το ελληνικό στοιχείο ήταν εκείνο που ευημερούσε καθώς διαχειριζόταν στο μεγαλύτερό τους μέρος το εμπόριο και την οικονομία της περιοχής.
Προηγήθηκε η «εντολή» των συμμαχικών Δυνάμεων της Αντάντ στην Ελλάδα για κατάληψη της Σμύρνης. Στις 15 Μαΐου 1919 μια ελληνική μεραρχία αποβιβαζόταν στη Σμύρνη, όπου έγινε ενθουσιωδώς δεκτή. Για τον Βενιζέλο η κατάληψη της Σμύρνης και μέρους της Μικράς Ασίας ήταν η κορύφωση της Μεγάλης Ιδέας, για τη δημιουργία της Ελλάδας «των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων»! Γνώριζε ότι στο μυαλό των νικητών ήταν η αναπόφευκτη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η εξασφάλιση «ζωνών επιρροής» στο υπό διαμόρφωση καθεστώς της Μέσης Ανατολής και, ως εκ τούτου, εύλογη η απαίτησή του να πάρει και η Ελλάδα το μερίδιό της.
Αναμφίβολα, η απειλή για την επιβίωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας είχε αποφασιστική επίδραση στις αποφάσεις του Βενιζέλου. Οι τρομεροί διωγμοί, που προηγήθηκαν, είχαν εξοντώσει ή μεταβάλει σε πρόσφυγες χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.
Όμως όλοι αυτοί οι σχεδιασμοί των νικητών γίνονταν λαμβάνοντας υπόψη τους το υποχείριό τους σουλτανικό καθεστώς της Κωνσταντινούπολης. Το 1919 δεν λογάριαζαν ακόμη το κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ. Τις ημέρες που καταρτιζόταν η Συνθήκη των Σεβρών με τον σουλτάνο, στα βάθη της Μικράς Ασίας ένα εθνικιστικό κίνημα με επικεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ, τον μετέπειτα επονομαζόμενο «Ατατούρκ», δηλαδή «πατέρα των Τούρκων», εξαπλωνόταν ραγδαία στις λαϊκές μάζες της τουρκικής ενδοχώρας. Ο αντίπαλος, πλέον, των ελληνικών στρατευμάτων δεν θα ήταν η υπό διάλυση σουλτανική Κυβέρνηση, που προσπαθούσε να επιβιώσει, προσφέροντας «γην και ύδωρ» στους «νικητές» της Δύσης, αλλά το κίνημα εθνικής αναγέννησης του Μουσταφά Κεμάλ, το οποίο, λόγω της παρουσίας ξένων στρατευμάτων, αυτομάτως μετετράπηκε σε εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα. Θα πρέπει, βέβαια, να αναφερθεί ότι το κίνημα του Κεμάλ, στα πρώτα του στάδια, δεν επέδειξε οποιαδήποτε επιτυχία. Για την εποχή εκείνη, ο βιογράφος του Κεμάλ, Άρμστρονγκ, γράφει: «... Στην πραγματικότητα, ο Μουσταφά Κεμάλ είχε ελάχιστες δυνάμεις τακτικού στρατού, […] υποσιτισμένου, άσχημα εξοπλισμένου και δεν διέθετε πυροβολικό και μεταφορικά μέσα. Οι υπόλοιπες δυνάμεις του ήταν ομάδες ατάκτων και δεν μπορούσαν να προβάλουν αντίσταση στους Έλληνες, που βρίσκονταν σε καλή κατάσταση…» και συνεχίζει «…Στις αρχές του φθινοπώρου του 1920 είχε αποκρυσταλλωθεί η κατάσταση […] Ο σουλτάνος δεν είχε τη δύναμη να επιβληθεί στους αντάρτες…»
Δραματική τροπή πήραν τα πράγματα με την εκλογική ήττα του Ελευθέριου Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 και την επάνοδο του Κωνσταντίνου στον θρόνο, που ακολούθησε. Με το πρόσχημα ότι τα φιλογερμανικά αισθήματα του Κωνσταντίνου δεν συμφωνούσαν με τα δυτικά συμμαχικά συμφέροντα, η μία μετά την άλλη οι Δυνάμεις της Αντάντ άρχισαν να εγκαταλείπουν την Ελλάδα στην τύχη της. Η Γαλλία, μάλιστα, θα κάνει πολιτική στροφή 180 μοιρών στηρίζοντας, με το Σύμφωνο της Άγκυρας, τον Οκτώβριο του 1921, ανοιχτά και έμπρακτα τις θέσεις του Κεμάλ. Το παράδειγμά της ακολούθησε σύντομα και η Ιταλία, η οποία τώρα εφοδιάζει με όπλα και τεχνογνωσία τον κεμαλικό στρατό. Η Σοβιετική Ένωση υπέγραψε και σύμφωνο φιλίας με τους κεμαλικούς, και, τέλος, η Αγγλία διατηρούσε μια ιδιότυπη ουδετερότητα. Ξαφνικά, η Ελλάδα βρίσκεται στο περιθώριο, ενώ οι πρώην σύμμαχοί της συναγωνίζονταν ο ένας τον άλλο, με στόχο να προσεταιριστούν τον Κεμάλ στη διάδοχη κατάσταση.
Οι διάδοχοι του Βενιζέλου, οι οποίοι αντιτάχθηκαν ευθύς εξαρχής κατά της απόφασής του για την κατάληψη της Μικράς Ασίας, αγνοώντας τη διπλή πλέον απειλή του Κεμάλ και της Αντάντ, αποφάσισαν τη συνέχιση του πολέμου και την προώθηση του στρατού προς την Άγκυρα, χωρίς μάλιστα να υπάρχουν πλέον οι προϋποθέσεις και οι εγγυήσεις, που υπήρχαν την εποχή του Βενιζέλου. Και, επειδή δεν πίστευαν σε αυτό που έκαναν και δεν είχαν το θάρρος να εφαρμόσουν αυτό που υπόσχονταν προεκλογικά, την επιστροφή του στρατού, διαχειρίστηκαν τη βενιζελική εκστρατεία κατά τον χειρότερο δυνατό τρόπο και οδήγησαν δύο εκατομμύρια Ελλήνων της Μικράς Ασίας στη σφαγή και στην προσφυγιά.
Αυτή ήταν η κατάληξη της μικρασιατικής εκστρατείας. Η μικρασιατική εκστρατεία ήταν μια εκστρατεία εκ των προτέρων καταδικασμένη να μην επιτύχει του στόχους της, με βάση τις τότε δεδομένες συνθήκες. Με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και την κατοχή της, μετατράπηκε η επανάσταση του Κεμάλ κατά του σουλτάνου σε απελευθερωτικό κίνημα. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το κίνημα και να διατηρηθεί η κατοχή της Σμύρνης και της ενδοχώρας της, χρειαζόταν στην περιοχή στρατός διπλάσιος σε αριθμό από αυτόν που αριθμούσε ο στρατός της Ελλάδας.
Οι ξένοι άλλαξαν στρατόπεδο
Μερικοί υποστηρίζουν ότι η μικρασιατική εκστρατεία είχε την τραγική για την Ελλάδα κατάληξη επειδή η ήττα του Ελευθέριου Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 μετέβαλε τις διαθέσεις των «Τριών Μεγάλων». Όμως τούτο δεν ευσταθεί. Άλλαξε η στάση τους, όχι λόγω της απουσίας του Βενιζέλου, αλλά επειδή τα συμφέροντά τους τούς επέβαλλαν ν’ αλλάξουν στρατόπεδο. Όταν διαπίστωσαν ότι πολιτικά και στρατιωτικά κυρίαρχος ήταν ο Κεμάλ, εγκατέλειψαν τους Έλληνες στη μοιραία τύχη τους. Η ήττα του Βενιζέλου και η επάνοδος του Κωνσταντίνου πρόσφεραν ένα ισχυρό «άλλοθι» για τη μεταστροφή της συμπεριφοράς των πρώην συμμάχων της Ελλάδας. Όμως δεν πρέπει κανείς να παραβλέψει ότι με την ήττα του Βενιζέλου το όλο οικοδόμημα των συμμαχιών, που με τόση μαεστρία είχε οικοδομήσει επί 10 χρόνια, είχε καταρρεύσει. Ουδείς, βέβαια, σήμερα μπορεί, καταφεύγοντας σε υποθέσεις και εικασίες, να διατυπώσει απόψεις ως προς το τι θα συνέβαινε αν παρέμενε στην εξουσία ο Βενιζέλος. Πιθανόν, αν δεν μεσολαβούσε η εκλογική του ήττα, η «εθνική περιπέτεια» της Μικράς Ασίας να μην είχε την τραγική κατάληξη που είχε. Πιθανόν, ο Βενιζέλος, σε συνεργασία με τους συμμάχους να προλάμβανε την καταστροφή και να επετύγχανε μια Συνθήκη Ειρήνης με περιεχόμενο διαφορετικό από αυτό της Συνθήκης της Λωζάνης. Κυρίως όσον αφορά στην τύχη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Πιθανόν, οι ισχυροί σύμμαχοί του να εγκατέλειπαν και αυτόν, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, όπως διαχρονικά πράττουν τούτο τα κράτη στις διεθνείς τους σχέσεις.