 |
| Нанесение удара тяжелой огнеметной системой залпового огня ТОС-1А "Солнцепек" на стратегических учениях Запад-2021. Фото: Сергей Савостьянов/ТАСС |
Η στρατιωτικοποίηση έπαψε να είναι ένας τρόπος κινητοποίησης των Ρώσων για υποστήριξη της κυβέρνησης το 2018. Οι Ρώσοι —ιδίως οι νέοι— δε θέλουν πόλεμο.
Ένα από τα πιο συχνά ερωτήματα που τέθηκαν τις τελευταίες εβδομάδες ήταν εάν η Ρωσία θα επιτεθεί στην Ουκρανία, παρά την ελαφρά μείωση της έντασης στον απόηχο της βιντεοκλήσης της περασμένης εβδομάδας μεταξύ των προέδρων της Ρωσίας και των ΗΠΑ. Αλλά πώς θα αντιδρούσαν οι απλοί Ρώσοι σε έναν πόλεμο με τη γειτονική Ουκρανία;
Andrei Kolesnikov - carnegiemoscow.org / Παρουσίαση Freepen.gr
Η έρευνά μας του 2015— «Θέλουν οι Ρώσοι πόλεμο;» — έδειξε ότι υπάρχει ελάχιστος ενθουσιασμός για έναν «πραγματικό», μεγάλης κλίμακας πόλεμο μεταξύ των μελών της σύγχρονης, αστικής κοινωνίας της Ρωσίας (οι στρατιωτικές επιχειρήσεις της χώρας στη Συρία και την ανατολική Ουκρανία τα τελευταία χρόνια δε θεωρήθηκαν πραγματικοί πόλεμοι).
Η στρατιωτική δράση στο Ντονμπάς το 2014, η οποία έλαβε χώρα με φόντο τη θριαμβευτική κατάληψη της Κριμαίας, θεωρήθηκε πολύ θετικά από το ρωσικό κοινό. Μόλις έγινε σαφές πως το Ντονμπάς ήταν μια διαφορετική μορφή επιχείρησης από την Κριμαία, (πολύ πιο αιματηρή και καταστροφική), η κοινή γνώμη άλλαξε στάση: «Η Ρωσία δεν έχει καμία σχέση με αυτό, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ουκρανία φταίνε για όλες τις απώλειες ζωών, και σε καμία περίπτωση δεν υπάρχει πραγματικός πόλεμος».
Ένα πολύ παρόμοιο συναίσθημα κυριαρχεί σήμερα: μια πρόσφατη έρευνα έδειξε πως το 50 τοις εκατό των ερωτηθέντων κατηγορεί τις Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ για την επιδείνωση της κατάστασης στην Ουκρανία (16 τοις εκατό κατηγορεί την ίδια την Ουκρανία). Μόνο το 4% θεωρεί ότι η Ρωσία ευθύνεται για την κλιμάκωση της έντασης.
Για λίγα χρόνια, το πρωτοφανές πατριωτικό κύμα του 2014 λειτούργησε ως συμβολική αντιστάθμιση για τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα που είχαν ήδη ξεκινήσει. Οι Ρώσοι χρησιμοποίησαν τις πραγματικές και φανταστικές απειλές που τους τροφοδοτούσαν και γενικά αξιολόγησαν την στρατιωτική δράση ως δικαιολογημένη, αμυντική ή/και προληπτική.
Αυτοί οι πόλεμοι έλαβαν χώρα στο παρασκήνιο: τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ δεν ασχολήθηκαν με τη βάναυση και αιματηρή πραγματικότητα των ένοπλων συγκρούσεων. Ταυτόχρονα, η στρατιωτικοποίηση της επίσημης ρητορικής και η αυξανόμενη εξουσία του στρατού -που ξεπέρασε την προεδρία σε μια λίστα με τους πιο αξιόπιστους θεσμούς το 2020- ενίσχυσαν τη λεγόμενη «συναίνεση της Κριμαίας».
Οι κοινωνιολογικές παράμετροι άρχισαν να αλλάζουν το 2018, ωστόσο, με τη διάχυση του φαινομένου της συγκέντρωσης γύρω από τη σημαία. Εάν το 2014 το 26 τοις εκατό των ερωτηθέντων δήλωναν ότι «η Ρωσία ήταν περικυκλωμένη από εχθρούς από όλες τις πλευρές», τότε αυτή η άποψη συμμεριζόταν μόλις το 16 τοις εκατό το 2020. Ο αριθμός των Ρώσων που πίστευαν ότι ήταν μάταιο να αναζητούν εχθρούς επειδή «η ρίζα του το κακό ήταν τα λάθη της ίδιας της Ρωσίας» αυξήθηκε από 17 τοις εκατό σε 25 τοις εκατό την ίδια περίοδο.
Η συναίνεση της Κριμαίας και η συμβολική δύναμη των κρατικών θεσμών παρέμειναν, αλλά έχασαν τη δύναμή τους να κινητοποιηθούν. Ο πόλεμος άρχισε να φοβίζει τους ανθρώπους.
Ο μέσος Ρώσος έχει βαρεθεί να εξαπατά τον εαυτό του και να πείθεται πως αν συμβεί πόλεμος, δε θα επηρεάσει τη ζωή του ή των μελών της οικογένειάς του. Οι κομφορμιστές Ρώσοι είναι, φυσικά, παραδοσιακά πολεμοχαρείς άνθρωποι, αλλά αρκούνται στην επιθετικότητα των τηλεοπτικών εκπομπών προπαγάνδας ή τη γλώσσα του διαδικτυακού μίσους. Κανένας κομφορμιστής δε θέλει έναν πόλεμο μεγάλης κλίμακας: η στράτευση δεν αποτελεί μέρος του κοινωνικού συμβολαίου, ιδιαίτερα σε μια εποχή επιταχυνόμενου πληθωρισμού και οικονομικής στασιμότητας.
Η κρατική προπαγάνδα έχει υπερχρησιμοποιήσει τις δυνάμεις της για κινητοποίηση. Αντί για κινητοποίηση, έχει δημιουργήσει φόβο για παγκόσμιο πόλεμο. Στα τέλη του 2018, το 56 τοις εκατό των ερωτηθέντων σε έρευνα του Levada Center δήλωσε ότι υπήρχε σημαντική στρατιωτική απειλή από άλλες χώρες. Φέτος, ο φόβος ενός παγκόσμιου πολέμου έχει αυξηθεί δραματικά, φτάνοντας στη δεύτερη θέση στη λίστα του Levada Center με τα κορυφαία ζητήματα που προκαλούν ανησυχία στους Ρώσους. Οι άλλοι φόβοι που έχουν αυξηθεί παράλληλα με αυτόν του πολέμου είναι εκείνοι ενός ολοένα πιο σκληρού πολιτικού καθεστώτος, της μαζικής καταστολής και της αυθαίρετης διακυβέρνησης: ο αυταρχισμός του ρωσικού πολιτικού καθεστώτος δεν πέρασε απαρατήρητος.
Είναι συμπτωματικό πως η επιδείνωση της δημόσιας διάθεσης συμβαδίζει με την πτώση ή την στασιμότητα στα ποσοστά αποδοχής του προέδρου και των αρχών συνολικά. Το έτος 2018 ήταν μια κομβική στιγμή σε αυτή τη διαδικασία. Σε μεγάλο βαθμό, ήταν η κίνηση για την αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης που κατέστρεψε το κλασικό κοινωνικό συμβόλαιο της εποχής του Πούτιν: «Μας προνοείτε και αφήνετε ήσυχα τα κοινωνικά μας φυλλάδια σοβιετικού τύπου, και θα σας ψηφίσουμε χωρίς να ενδιαφερθούμε για την κλοπή και τη δωροδοκία σας». Ένα υψηλό επίπεδο υποστήριξης προς τον Πούτιν στις προεδρικές εκλογές του 2018 ερμηνεύτηκε λανθασμένα από τις αρχές ως πραγματική πολιτική πίστη, παρά ως αδιαφορία και ως επί το πλείστον συμβολική εμπιστοσύνη.
Η πανδημία έχει επιβεβαιώσει μόνο αυτήν τη διχοτόμηση στη στάση απέναντι στις αρχές: υποστηρίζουμε τα σύμβολα - τη σημαία, τον εθνικό ύμνο και τον Πούτιν ως αναπαράσταση της γεωπολιτικής μας δύναμης - αλλά δεν εμπιστευόμαστε συγκεκριμένες πρωτοβουλίες και τις ενέργειες της κυβέρνησης σε διάφορα πολιτικά επίπεδα. Αυτό το είδος βουβής δυσαρέσκειας ήταν ορατή κατά τις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2021, όταν οι άνθρωποι ψήφισαν για το Κομμουνιστικό Κόμμα ως μια αφηρημένη εναλλακτική λύση στις σημερινές αρχές.
Υπάρχει μια τελευταία πτυχή σε αυτό το πρόβλημα. Όταν οι άνθρωποι μιλούν για έναν πόλεμο, εννοούν κυρίως μια σύγκρουση με την Ουκρανία (ακόμα κι αν εμπλέκονται το ΝΑΤΟ, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Δύση). Φυσικά, αν ξεσπάσει πόλεμος, η κρατική προπαγάνδα θα πείσει τους περισσότερους Ρώσους ότι είναι απαραίτητος και πως στην πραγματικότητα «απελευθερώνουμε» τους Ουκρανούς αδελφούς μας από μια εξωγήινη κυβέρνηση (ακόμα κι αν οι Ουκρανοί επέλεξαν οι ίδιοι αυτή την κυβέρνηση σε ελεύθερες εκλογές). Όλα αυτά θα πραγματοποιηθούν παρά το γεγονός ότι το 2021, το 23 τοις εκατό των Ρώσων πίστευε πως η Ρωσία και η Ουκρανία πρέπει να είναι φιλικοί γείτονες, αλλά να εξακολουθούν να έχουν τα δικά τους σύνορα: μόνο το 17 τοις εκατό των ερωτηθέντων υποστήριξε την ένωση των δύο κρατών.
Ο πόλεμος είναι υπόθεση νέων και στρατευσίμων. Αλλά το 66 τοις εκατό των Ρώσων ηλικίας μεταξύ 18 και 24 ετών έχουν θετική ή πολύ θετική στάση απέναντι στην Ουκρανία. Αυτό συμβαίνει παρά το αδιάκοπο παρασκήνιο που στρέφεται προς την Ουκρανία στην κρατική τηλεόραση και την επίμονη, συχνά επαναλαμβανόμενη ιδέα ότι οι εξωτερικές επιθέσεις είναι αυτές που απαιτούν από τη Ρωσία να λάβει αμυντικά μέτρα.
Για να το θέσω απλά, πριν ξεκινήσετε μια επίθεση, αξίζει να σκεφτείτε ποιος θα πολεμήσει σε αυτήν την επίθεση και πόσο πρόθυμα, και σε ποιο βαθμό μια ενεργή σύγκρουση θα ωθήσει τους ανθρώπους να συσπειρωθούν γύρω από τον Πούτιν. Τα στοιχεία δείχνουν πως ακόμη και στο καλύτερο σενάριο, το αποτέλεσμα της κινητοποίησης θα είναι ανύπαρκτο.