Οι συνθήκες που οδήγησαν στην Επανάσταση το 1821

Θεόδωρος Βρυζάκης, Η Ελλάς ευγνωμονούσα

Ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων του 1821 είναι ένα ζήτημα το οποίο απασχολεί μέχρι σήμερα τους ερευνητές. Οι γενναίες μάχες των υπόδουλων Ελλήνων που οδήγησαν στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου έθνους – κράτους αποτελούν σημείο αναφοράς τόσο για την ελληνική όσο και για την παγκόσμια ιστορία. Πώς θα καταλάβει όμως ο απλός αναγνώστης την Επανάσταση χωρίς να γνωρίζει ποια ήταν η κοινωνία εκείνης της εποχής και ποιοι ήταν οι πρωτεργάτες αυτής της κολοσσιαίας προσπάθειας; Μια κοινωνία εντελώς διαφορετική από την αντίστοιχη του 18ου αιώνα. Από την αγροτική κοινωνία οι άνθρωποι μετατοπίστηκαν σε ανώτερες κοινωνικές θέσεις, απέκτησαν νέες συνήθειες και ήρθαν σε επαφή με τις νεωτερικές ιδέες της εποχής. 

Αθανάσιος Ζούκης (απόφοιτος Ιστορίας Αρχαιολογίας με κατεύθυνση τη Νεότερη Ιστορία)

Το ευρωπαϊκό εμπόριο στον ελλαδικό χώρο ώθησε τους Ευρωπαίους σε μια συνεχή αλληλεπίδραση με τον ντόπιο πληθυσμό. Οι ντόπιοι Έλληνες συμμετείχαν στην μεταφορά των εμπορευμάτων στην ξηρά με κάρα και αραμπάδες, ενώ σταδιακά αναπτύχθηκε η ναυπήγηση πλοίων. Ο ολοένα και αυξανόμενος όγκος εμπορίου ώθησε πολλούς ανθρώπους στον να εγκαταλείψουν την αγροτική οικονομία για να γίνουν ναυτικοί, επενδυτές σε εμπορικά καράβια, ακόμα και έμποροι μεταφέροντας φορτίο σε άλλες χώρες για εξ ολοκλήρου δικό τους όφελος. Ωστόσο τα κέρδη των Ελλήνων εμπόρων εξαιτίας των πολέμων του Ναπολέοντα πραγματικά εκτοξεύτηκαν. Οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν τεράστιες ελλείψεις σιτηρών, με αποτέλεσμα το κενό αυτό να καλυφτεί από ελληνικά καράβια που το μετέφεραν από την Αίγυπτο και την Μαύρη Θάλασσα. Γίνεται αντιληπτό ότι αυτή η συσσώρευση κεφαλαίων στα χέρια των εμπόρων δημιούργησε νέες ανάγκες.Οι έμποροι συνειδητοποίησαν ότι η εκπαίδευση, που ήταν προνόμιο λίγων, είναι αναγκαία για την καταγραφή των παραγγελιών, τον υπολογισμό κόστους, κέρδους κλπ. Ιδρύονται σχολεία στα οποία δοκιμάζονται νέα εκπαιδευτικά συστήματα, η ζήτηση εφημερίδων, αναγνωσμάτων και άλλων εντύπων θα εκτιναχθούν. 

Ο πλούτος, η μόρφωση και οι ιδέες του Διαφωτισμού έδωσαν αναμφισβήτητα μια νέα δυναμική στην αστική αυτή τάξη. Παρόλα αυτά, η αποτυχία του Ναπολέοντα στη Ρωσία το 1812 θα φρενάρει την περαιτέρω ανάπτυξη των Ελλήνων εμπόρων. Οι ευρωπαϊκοί εμπορικοί στόλοι μετά το τέλος των πολέμων, αρχίζουν πάλι να κυριαρχούν στην Μεσόγειο στη θέση των ελληνικών πλοίων. Τα κέρδη σταδιακά μειώνονταν, οι ναυτικοί και οι επαγγελματίες στον χώρο της ναυτιλίας οδηγήθηκαν στην ανεργία. Κεφάλαια που είχαν συσσωρευθεί τριάντα χρόνια στα χέρια των εφοπλιστών και των μεγαλεμπόρων παρέμεναν ανενεργά δημιουργώντας ένα επενδυτικό κενό. Η οθωμανική διοίκηση υιοθετώντας τη φεουδαρχική λογική, δεν θεωρούσε την ανάπτυξη του εμπορίου στην επικράτειά της δική της υπόθεση. Η έλλειψη πολιτικής προστασίας από την πλευρά του οθωμανικού κράτους σε αυτή την οικονομική κρίση που διαπερνούσε τα περισσότερα πλέον κοινωνικά στρώματα διόγκωσε το πρόβλημα.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ιδρύεται το 1814, έναν χρόνο αργότερα μετά την ίδρυση της «Φιλομούσου Εταιρείας» , η Φιλική Εταιρεία από τους Νικόλαο Σκουφά, Εμμανουήλ Ξάνθο και Αθανάσιο Τσακάλωφ. Πρόκειται για την πρώτη επαναστατική οργάνωση που ιδρύεται, από εμπόρους μεσαίου βεληνεκούς, με στόχο την προετοιμασία της Επανάστασης. Οι ιδρυτές γνωρίζοντας ότι τα ονόματα τους δεν ήταν γνωστά, προχώρησαν στην αναζήτηση αρχηγού προκειμένου να προσελκύσουν μέλη. Αρχικά στρέφονται στον Ιωάννη Καποδίστρια δίχως αποτέλεσμα, καθώς ο Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας θεωρεί ότι οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για την επίτευξη ενός τέτοιου εγχειρήματος. Ο Καποδίστριας πίστευε ότι ως διπλωμάτης στην τσαρική Ρωσία θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα στον αγώνα. Στη συνέχεια έρχονται σε επικοινωνία με τον αξιωματικό του ρωσικού στρατού Αλέξανδρο Υψηλάντη, του οποίου τα πατριωτικά αισθήματα ήταν γνωστά στις τάξεις των Φιλικών. 

Ο Υψηλάντης δέχεται αμέσως θέλοντας να εκπληρώσει το όνειρο του για την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους. Η ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας συγκεντρώθηκε την 1η Οκτωβρίου 1820 στο Ισμαήλι, περιοχή στην ανατολική όχθη του Δούναβη, αρχίζοντας συσκέψεις για την έναρξη της εξέγερσης. Η Επανάσταση θα άρχιζε έχοντας στο επίκεντρο την Πελοπόννησο. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης θα έφτανε στη Μάνη μέσω Τεργέστης. Στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες θα εξεγείρονταν οι μισθοφορικές ομάδες που ήταν υπό ελληνική διεύθυνση. Παρά τον μυστικό χαρακτήρα της Φιλικής Εταιρείας μπορούμε να κατανοήσουμε τους λόγους να αρχίσει η Επανάσταση εκείνη την χρονική περίοδο. Αρχικά, υπήρχαν αντίστοιχα κινήματα στην Ισπανία και στην Πορτογαλία, συνεπώς η Ιερή Συμμαχία είχε επικεντρωθεί εκεί. 

Επιπλέον, φιλελληνικό κλίμα που είχε καλλιεργηθεί ολοένα και μεγάλωνε, ενώ ο σουλτάνος είχε δεσμευμένα σημαντικά τμήματα του οθωμανικού στρατού στην προσπάθεια του να αντιμετωπίσει τις αξιώσεις των πασάδων, για την απόσχιση τους από την αυτοκρατορία. Στον χώρο του εμπορίου-ναυτιλίας υπήρχε έντονη κινητικότητα, η οποία σε συνδυασμό με την οικονομική ανέχεια δημιούργησε μια έκρυθμη κατάσταση. Είναι γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία παραμονές της Επανάστασης βρισκόταν σε ιδιαίτερα δυσμενή θέση. Τα χρόνια της οικονομικής ανάπτυξης είχαν παρέλθει και υπήρχε η ανάγκη για την δημιουργία ενός σύγχρονου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, που θα κυριαρχούσε στη Μεσόγειο. Η ιδεολογική και υλική προετοιμασία όλης αυτής της προσπάθειας ολοκληρώθηκε με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας που συνέβαλε τα μέγιστα, κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Άλλωστε δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην Επανάσταση του 1821 συγκρούστηκαν δύο κόσμοι εκ διαμέτρου αντίθετοι. Μια ισχυρή αυτοκρατορία από τη μια μεριά, με έναν λαό υποτελή για τέσσερις αιώνες, ο οποίος βγήκε νικητής κάνοντας πράξη το όραμα όλων όσων αγωνίστηκαν.