Από: Πρώτο Θέμα - Μιχάλης Στούκας
Ένα από τα θέματα που, όπως έχουμε δει, ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους αναγνώστες μας είναι η ελληνική γλώσσα και όσα σχετίζονται με αυτή. Θα ασχοληθούμε σήμερα με την επίδραση, ιδίως, της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στις επιστήμες αλλά και με τις απόψεις ορισμένων που ετυμολογούν πασίγνωστες ελληνικές λέξεις (π.χ. after, move) από ελληνικές.
Πού οφείλονται οι πολλοί ελληνικοί όροι στις σύγχρονες επιστήμες;
Ο μεγάλος αριθμός αρχαίων ελληνικών όρων στις σύγχρονες επιστήμες οφείλεται τόσο σε ιστορικούς όσο και σε πρακτικούς λόγους. Η επιστήμη συνολικά, όπως και η διαίρεση της σε επιμέρους κλάδους, είναι επινόηση των αρχαίων Ελλήνων. Έτσι η νεότερη επιστήμη, όπως αυτή αρχίζει να αναπτύσσεται κατά την Αναγέννηση, στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ελληνική ορολογία. Στην ευρεία χρήση ελληνικών όρων συμβάλλουν επίσης η ανακάλυψη και μελέτη των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στο πρωτότυπο, καθώς και η αντιπαράθεση της νεότερης επιστήμης με τον σχολαστικισμό και με τα λατινικά που ήταν ταυτισμένα με αυτόν. Η συγγραφή επιστημονικών έργων στις διαμορφούμενες εθνικές γλώσσες, ενέργεια η οποία στρεφόταν και κατά της κυριαρχίας των λατινικών, ιδιαίτερα σε χώρες με μη λατινογενείς γλώσσες στις οποίες επικράτησε η Μεταρρύθμιση, συντέλεσε επίσης στην υιοθέτηση ελληνικών όρων.
Ο 18ος αιώνας ορόσημο για τη χρήση των ελληνικών στις επιστήμες
Από τον 18ο αιώνα, ελληνικοί όροι χρησιμοποιούνται όλο και πιο πολύ, όχι μόνο για ιστορικούς αλλά και για πρακτικούς λόγους. Τότε διατυπώθηκε το αίτημα για μια ενιαία διεθνή ορολογία που θα διευκόλυνε την επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων και δεν θα βασιζόταν στα λατινικά που συνέχιζαν να προκαλούν αντιδράσεις. Τα αρχαία ελληνικά εκτός από το ιστορικό τους κύρος ήταν μια ουδέτερη γλώσσα που δεν θα προκαλούσε εθνικές αντιζηλίες.
Οι επιστήμονες παράλληλα είχαν ανάγκη από όρους που να υποδηλώνουν με σαφήνεια και ακρίβεια τα αποτελέσματα των ερευνών τους. Αυτή η ανάγκη δεν μπορούσε να καλυφθεί με επιλογή λέξεων από τις εθνικές γλώσσες γιατί υπήρχε ο κίνδυνος σύγχυσης των δύο επιπέδων της γλώσσας, του επιστημονικού και του καθημερινού λόγου. Τα δεδομένα των επιστημών και οι τεχνικές εφαρμογές τους είναι όλο και πιο πολύπλοκα, η γλωσσική απόδοσή τους όμως πρέπει να είναι συνοπτική και εύχρηστη, πράγμα που απαιτεί τη χρήση σύνθετων λέξεων. Οι δυνατότητες όμως των κυρίαρχων ευρωπαϊκών γλωσσών, της Αγγλικής και της Γαλλικής ως προς τον σχηματισμό σύνθετων λέξεων είναι περιορισμένες ενώ η ευχέρεια των ελληνικών στον τομέα αυτό είναι αδιαμφισβήτητη.
Οι κατηγορίες των ελληνογενών επιστημονικών όρων
Οι ελληνογενείς επιστημονικοί όροι μπορούν να χωριστούν σε 3 κατηγορίες: α) στους ιστορικούς, β) σε ελληνικές λέξεις που όμως δεν είναι επιστημονικοί όροι και γ) σε τεχνητούς όρους βασισμένους στα ελληνικά.
Στους ιστορικούς όρους ανήκουν θεμελιώδεις επιστημονικοί όροι: θεωρία –theory, υπόθεσις –hypothesis, ανάλυσις – analysis, σύνθεσις –synthesis. Με τους όρους αυτούς μπορεί να περιγραφεί ακόμα και σήμερα η ιδιαιτερότητα του επιστημονικού λόγου με τρόπο που να περιλαμβάνει την αρχαία αλλά και τη σύγχρονη εκδοχή του. Τα ελληνικά τους ονόματα έχουν διατηρήσει πολλές επιστήμες: Φιλοσοφία, φυσική, μαθηματικά, θεολογία.
Η πρακτική της χρήσης λέξεων δανεισμένων απευθείας από τα αρχαιοελληνικά κείμενα ξεκινά ήδη από τον ουμανισμό και την Αναγέννηση. Έτσι, καθώς οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν μόνο πέντε πλανήτες (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος), καθώς η Γη ήταν κάτι διαφορετικό για εκείνους, ήταν σχεδόν αναμενόμενο ότι ο άγνωστος ως τότε πλανήτης που ανακάλυψε το 1781 ο W. Herschel, θα ονομαζόταν Ουρανός.
Οι πανεπιστήμονες της Αναγέννησης γνώριζαν πολύ καλά και την ελληνική μυθολογία και από αυτή αντλούσαν συνήθως ονόματα για τις ανακαλύψεις και τις επινοήσεις τους. Έτσι, ο Φλαμανδο-Γερμανός Gerhard Kremer επέλεξε τον όρο Άτλας για τον πρώτο σύγχρονο χάρτη της Γης (1585).
Οι τεχνητοί όροι αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό των ελληνογενών όρων στις σύγχρονες επιστήμες. Σχηματίστηκαν είτε κατ’ αναλογία με όρους που υπήρχαν ήδη (π.χ. ονόματα επιστημών όπως ψυχολογία, οντολογία, κοσμολογία, βιολογία, αισθητική κ.ά.) είτε από ελληνικά σε συνδυασμό με λατινικά γλωσσικά στοιχεία χωρίς να υπάρχουν ανάλογες ελληνικές λέξεις. Αυτό αφορά κυρίως την ιατρική και τις θετικές επιστήμες.
Και βέβαια δεν είναι μόνο η ελληνική γλώσσα που κυριαρχεί στις επιστήμες. Και η αρχαία ελληνική τέχνη επηρέασε σε μεγάλο βαθμό νεότερους δημιουργούς. Για παράδειγμα το Άγαλμα της Ελευθερίας, έργο του Frederic-August Bartholdi (1886) είναι εμπνευσμένο από την Αθηνά Πρόμαχο και την Αθηνά Παρθένο του Φειδία και τον Κολοσσό της Ρόδου.
Η διαφορετική έννοια των λέξεων στην αρχαιότητα και στα νεότερα χρόνια
Η λέξη «οικονομία» έχει στα αρχαία ελληνικά στενή έννοια της διαχείρισης του οίκου (Ξενοφών, Αριστοτέλης). Ως όρος μεταφέρθηκε στις σύγχρονες γλώσσες μέσα από τη μετάφραση των αριστοτελικών έργων στα λατινικά (13ος αι.). Ο σημερινός όρος είναι πολύ ευρύτερος και περιλαμβάνει τον τρόπο λειτουργίας της αγοράς και γενικότερα, τους νόμους που διέπουν την παραγωγή, διάθεση και κατανομή του πλούτου μιας κοινωνίας, όπως γράφει ο ακαδημαϊκός Αντώνιος Ρεγκάκος.
Εκτός από την ευρύτατη χρήση διεθνώς των λέξεων economy (υπάρχει στα αγγλικά ήδη από τον 15ο αιώνα) και economie (από τα τέλη του 13ου αιώνα στα γαλλικά) ας μην ξεχνάμε και εγκυρότατα ξένα έντυπα (π.χ. “The Economist”) που έχουν ονόματα προερχόμενα από τη λέξη «οικονομία».
Η λέξη «politics» σημαίνει αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τα πολιτικά (δηλαδή πράγματα, οι δημόσιες υποθέσεις) και η πολιτική (δηλαδή τέχνη, επιστήμη). Η λέξη πολιτικός απαντά για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο (7,103,5). Στις νεότερες γλώσσες πέρασε χάρη στις λατινικές μεταφράσεις των «Πολιτικών» του Αριστοτέλη (η πρώτη έγινε από τον Wilhelm von Moerbeke γύρω στο 1260). Στα αγγλικά η λέξη politics υπάρχει από το 1529 ενώ στα γαλλικά η λέξη politique από το 1265!
Η λέξη δημοκρατία απαντά για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο (6,43,3) και σύμφωνα με τον ορισμό του Περικλή στον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη (2,37,1 κ.ε.) είναι το πολίτευμα εκείνο που βασίζεται στις αρχές της λαϊκής κυριαρχίας, της ελευθερίας και της ισονομίας. Ο όρος απέκτησε αρνητική έννοια στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη καθώς στη δημοκρατία ο Δήμος κυβερνάμε γνώμονα όχι το κοινό αλλά το δικό του συμφέρον. Ως τα τέλη του 18ου αιώνα ο όρος democracy διατηρεί αυτή την αρνητική «απόχρωση» και χρησιμοποιείται πολύ λιγότερο από τους όρους που προέρχονται από το λατινικό res publica που δηλώνει την αυταρχική, συγκεντρωτική δημοκρατία. Μετά την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση όμως αποκαταστάθηκε η θετική σημασία του όρου. Η λέξη democracy υπάρχει στα αγγλικά από το 1539 ενώ στα γαλλικά η λέξη democratie από το 1370.
Στο Merriam Webster διαβάζουμε μια ενδιαφέρουσα αναφορά για τις λέξεις republic και democracy. Η λέξη republic αναφέρεται κυρίως σε μια μορφή πολιτεύματος, στην οποία οι πολίτες εκλέγουν αντιπροσώπους που κυβερνούν με βάση τον νόμο. Η λέξη democracy έχει ευρύτερη σημασία καθώς σημαίνει όχι μόνο ό, τι η λέξη republic αλλά και την άμεση δημοκρατία στην οποία η εξουσία ασκείται απευθείας από τον λαό.
Όσον αφορά τις επιστήμες αναφέρουμε ενδεικτικά ότι η λέξη βιολογία είναι μεσαιωνική και σήμαινε αρχικά τον «φόρο περιουσίας» (Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας», Ακαδημία Αθηνών, Β’ Έκδοση, διαθέσιμο δωρεάν στο διαδίκτυο).
Η αγγλική λέξη biology είναι σχετικά νέα (1799) και προέρχεται από τη γερμανική λέξη Biologie (δυστυχώς ακόμα και τα κορυφαία γερμανικά λεξικά δεν έχουν ημερομηνία πρώτης εμφάνισης μιας λέξης…). Και η γαλλική λέξη biologie εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1802 στον Λαμάρκ με τη σημασία που όλοι γνωρίζουμε σήμερα.
Ελληνομανία: οι υπερβολές στην ετυμολογία των λέξεων
Κι ενώ δεν υπάρχει κανένας που να αμφισβητεί την ελληνική προέλευση των χιλιάδων επιστημονικών όρων αλλά και λέξεων που υπάρχουν σε ξένες γλώσσες, κάποιοι συμπατριώτες μας προσπαθούν να αποδείξουν ότι πολλές καθαρά ξένες λέξεις, έχουν ελληνική προέλευση. Έτσι έχει γραφτεί και αναπαράχθηκε στη συνέχεια στο Διαδίκτυο ότι η λέξη Χιροσίμα είναι ελληνική («ήρωος σήμα»). Και ότι αυτό σχετίζεται με τη φυλή Αϊνού της Ιαπωνίας που είναι απόγονοι Ιώνων ναυτικών που έφτασαν εκεί το 7.000 π.Χ.!
Ένας κλάδος τους μάλιστα οι Ίωνες Βάκχοι συνέχισαν το ταξίδι τους στη Βόρεια Αμερική και απόγονοί τους είναι οι Ινδιάνοι Ναβάχο! Για την ιστορία... η λέξη Χιροσίμα σημαίνει στα ιαπωνικά «μεγάλο νησί».
Δεν είναι όμως μόνο οι Έλληνες που αναπτύσσουν τέτοιες αβάσιμες θεωρίες αλλά και ξένοι. Ο Nors S. Josephson, καθηγητής της Μουσικολογίας στη Χαϊλδεβέργη στο βιβλίο του: «Greek Linguistic Elements in the Polynesian Languages: (Hellenicum Pacificum)» παραθέτει εκατοντάδες λέξεις λαών του Ειρηνικού Ωκεανού που θεωρεί ότι είναι ελληνικής προέλευσης. Πώς βρέθηκαν όμως οι Έλληνες εκεί; Έφτασαν στην Πολυνησία από το Περού όπου είχαν εγκατασταθεί πριν από τους Ίνκας! Κορυφαίο σημείο της μελέτης του Josephson και όσων τον υποστηρίζουν είναι ότι τα αγάλματα της Νήσου του Πάσχα που λέγονται στην τοπική γλώσσα (ραπανούι) «Μάτι Κίτε Ράνι» οφείλουν το όνομα τους σε Έλληνες. «Μάτια που κοιτούν τον ουρανό» είναι η ερμηνεία τους κατά τον Josephson.
Φυσικά αυτό είναι αβάσιμο. Αναφέρουμε απλά ότι η λέξη μάτι είναι μεσαιωνική, <ομμάτιον <όμμα. Οι, υποτιθέμενοι, αρχαίοι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στα νησιά του Ειρηνικού γνώριζαν και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας κατά τον Μεσαίωνα;
Στα μέσα του 2006 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στο διαδίκτυο ένα κείμενο «βασισμένο σε εργασία της ομογενούς καθηγήτριας κυρίας Αναστασίας Γονέου», στο οποίο προτείνονται ελληνικές ετυμολογίες για μερικές αγγλικές λέξεις.
Αναφέρουμε ενδεικτικά:
after<ομηρικό αυτάρ=μετά, amen<ομηρικό ή μην=αληθώς, day<αρχαίο κρητικό δία=ημέρα, love<laFω=θέλω πολύ, model<μήδος=σχέδιο, move<ομηρικό αμείβου=κουνήσου, restaurant<ρα + ίσταμαι=έφαγα και στυλώθηκα κλπ.
Δυστυχώς για όσους νομίζουν ότι οι ετυμολογίες αυτές είναι σωστές να αναφέρουμε ότι δεν έχουν καμία απολύτως επιστημονική βάση…
Υπάρχει και στα αλβανικά η λέξη φιλότιμο;
Είναι γνωστή και γενικά παραδεκτή άποψη ότι η λέξη φιλότιμο υπάρχει μόνο στην ελληνική γλώσσα. Η λέξη «φιλότιμος» ως επίθετο, εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ευριπίδη και στη συνέχεια στον Πλάτωνα. Στο ουδέτερο «φιλότιμο» ως ουσιαστικό, με την έννοια «φιλοδοξία» υπάρχει στον Θουκυδίδη, στον Ευριπίδη και τον Πλάτωνα. Σωστά γράφει ο Νίκος Σαραντάκος ότι για να πει κάποιος με βεβαιότητα ότι η λέξη «φιλότιμο» υπάρχει μόνο στα ελληνικά, πρέπει να γνωρίζει 50-100 γλώσσες.
Σε αρκετές ξένες γλώσσες υπάρχουν παρεμφερείς λέξεις με το «φιλότιμο»: Το αφρικανικό ubuntu το οποίο οι Έλληνες της Νότιας Αφρικής θεωρούν πολύ κοντινό με το «φιλότιμο» ωστόσο έχει περισσότερο την έννοια της συλλογικότητας, το ολλανδικό gezellig (άνετα, φιλικά), το φινλανδικό sisu (στωική αποφασιστικότητα και αντοχή στις αντιξοότητες) κλπ.
Ο Νίκος Σαραντάκος θεωρεί επίσης ότι η γερμανική λέξη Ehrgefuhl είναι «αρκετά κοντά στο δικό μας φιλότιμο». Επικοινωνήσαμε με τον κορυφαίο γλωσσολόγο και Ακαδημαϊκό κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, άριστο γνώστη και της γερμανικής γλώσσας, που μας είπε ότι αυτό δεν ισχύει.
Και πάλι ο Νίκος Σαραντάκος θεωρεί ότι πιο κοντά απ’ όλες στη λέξη φιλότιμο είναι η αλβανική seder όπως απέδειξε ο Μιχαήλ Ντινόπουλος. Και παραθέτει μια σειρά από φράσεις:
Nese Kishte nje pike sedre: Άμα είχε μια στάλα φιλότιμο…
Burri per seder jeton: Ο άντρας ζει για ένα φιλότιμο…
E prek/lendoj ne seder dike: Θίγω/πληγώνω το φιλότιμο κάποιου…
Punon me seder: Δουλεύει με φιλότιμο…
Θα έχουν ενδιαφέρον οι απόψεις των Αλβανών ή αλβανομαθών φανατικών αναγνωστών μας για το αν αυτό ισχύει ή όχι. Πριν από μερικά χρόνια στη Βουλή πάντως, ο Γιώργος Καρατζαφέρης, είχε πει ως αρχηγός του ΛΑΟΣ τότε, ότι μόνο η ελληνική γλώσσα έχει τις λέξεις φιλότιμο και μπέσα. Για το μεν φιλότιμο συμφωνούμε, για την μπέσα, όμως, όχι καθώς πρόκειται για καθαρά αλβανική λέξη, «besa», κάτι που είχε επισημανθεί και αμέσως μετά την ομιλία του.
Επίλογος
Είναι βέβαιο ότι χιλιάδες ξενικές λέξεις προέρχονται από τα ελληνικά. Η προσπάθεια όμως να αναχθούν ετυμολογικά κάποιες ξένες λέξεις σε ελληνικές χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση είναι λανθασμένη και κάποιες φορές φαιδρή. Ο γενάρχης των Φιλιππινέζων, σύμφωνα με τη μυθολογία τους, ο αντίστοιχος Αδάμ ή Δευκαλίωνας, ονομάζεται Si Malakas. Κάποιοι στο Διαδίκτυο γράφουν για τον προκατακλυσμιαίο Έλληνα, γενάρχη των Φιλιππινέζων. Δεν έχουμε κανένα σχόλιο παρά μόνο μια πρόσθετη πληροφορία: ότι η πασίγνωστη ελληνική λέξη που θυμίζει τον γενάρχη των Φιλιππινέζων έχει λημματογραφηθεί στη Wikipedia (με εκτενή αναφορά) όπου υπάρχει και παραπομπή στον ιστότοπο: The Malakas Times.org dare to be stupid…
Πηγές:
-Αντώνης Ρεγκάκος (Ακαδημαϊκός), «Τα αρχαία ελληνικά και η επιστημονική ορολογία», στο συλλογικό «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ», ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ 1999
-Νίκος Σαραντάκος, ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΛΑΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΑΠ, 2019