Ο ιστότοπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών παρουσίασε δύο δελτία τύπου την περασμένη εβδομάδα σχετικά με τις συνομιλίες του υπουργού Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ με τους Τούρκους και Ιρανούς ομολόγους του, Χακάν Φιντάν και Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν, αντίστοιχα. Οι συνομιλίες έγιναν με πρωτοβουλία της τουρκικής και της ιρανικής πλευράς.
MK Bhadrakumar - thecradle.co / Παρουσίαση Freepen.gr
Η συνομιλία του Λαβρόφ με τον Φιντάν ήταν επιχειρηματική και επίσημη, ενώ με τον Αμίρ-Αμπντολαχιάν, τον κορυφαίο διπλωμάτη της Ρωσίας, ήταν σε μια αισθητά χαλαρή ανταλλαγή — «βασισμένη στην εμπιστοσύνη» και σηματοδοτούσε «αμοιβαίο ενδιαφέρον για στενό συντονισμό των προσεγγίσεων» στην παγκόσμια πολιτική. (εδώ κι εδώ)
Η αλχημεία της ρωσοτουρκικής σχέσης έχει σαφώς αλλάξει, ενώ η στρατηγική εταιρική σχέση με το Ιράν έχει εδραιωθεί και είναι ορατό ένα υψηλό επίπεδο ωριμότητας και προβλεψιμότητας.
Ρωσικές ανησυχίες και τουρκική διπλωματία
Ένας πρόσφατος παράγοντας που διέφθειρε τη ρωσοτουρκική σχέση είναι η μονομερής απόφαση του Κρεμλίνου να αφήσει την Πρωτοβουλία για τα Σιτάρια της Μαύρης Θάλασσας να λήξει στις 17 Ιουλίου. Η Άγκυρα προσπάθησε στα παρασκήνια να αποτρέψει την στιγμή, αλλά η ρωσική απόφαση δεν ήταν τουρκοκεντρική. Εκεί βρίσκεται η ελπίδα - και η απόγνωση.
Έκτοτε, η Ρωσία έχει προτείνει ότι μια νέα συμφωνία σιτηρών με την Τουρκία μπορεί να είναι δυνατή εάν ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις της Μόσχας, ανακοινώνοντας έργα για νέες εξαγωγικές διαδρομές. Ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ανταπέδωσε καλώντας τις δυτικές χώρες «να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του Πούτιν».
Ωστόσο, η κρίση εμπιστοσύνης στις ρωσοτουρκικές σχέσεις έχει γεωπολιτική διάσταση και αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Συνοπτικά, οι τουρκικές εξωτερικές πολιτικές επιδεικνύουν τον τελευταίο καιρό ένα διακριτικό «δυτικισμό» που επηρεάζει ζωτικά ρωσικά συμφέροντα.
Πράγματι, δεν υπάρχει καμία εύλογη εξήγηση για την ξαφνική επίσκεψη του Ουκρανού προέδρου Volodymyr Zelensky στην Κωνσταντινούπολη στις 8 Ιουλίου, την ξαφνική απελευθέρωση των διαβόητων διοικητών του Αζόφ που βρίσκονταν υπό τουρκική κράτηση σύμφωνα με μια συμφωνία με τη Ρωσία για την ανταλλαγή αιχμαλώτων ή το σχέδιο να δημιουργήσει ένα εγχείρημα συμπαραγωγής στην Ουκρανία για τα drone Bayraktar της Τουρκίας.
Ένας τρόπος για να δούμε μια τόσο απότομη τουρκική ανατροπή θα μπορούσε να είναι ότι ομάδες συμφερόντων στην αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας χειραγωγούνται από τον Ζελένσκι. Η ανοιχτή υποστήριξη του Ερντογάν για την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ είναι κραυγαλέος συμβολισμός.
Η μεγάλη εικόνα είναι πως ο Ζελένσκι, με την ενθάρρυνση των ΗΠΑ, αναζητά ευκαιρίες για να διαβρώσει την αμοιβαία εμπιστοσύνη που έχει συσσωρευτεί στη σχέση Τουρκίας-Ρωσίας τα τελευταία χρόνια, χάρη στην πρακτική διπλωματία μεταξύ του Ερντογάν και του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν.
Εν πάση περιπτώσει, την παραμονή της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους (11-12 Ιουλίου), όπου ο Ερντογάν αναμενόταν να συναντηθεί με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν (και τον Ζελένσκι), ο Λαβρόφ έκανε γνωστές τις ανησυχίες της Μόσχας στον υπουργό Εξωτερικών Χακάν σε τηλεφωνική συνομιλία που ξεκίνησε από το τελευταίο.
Γεωπολιτικές διαστάσεις της ουκρανικής κρίσης
Η ρωσική ανάγνωση είπε:
«Οι πλευρές αντάλλαξαν απόψεις για την περιφερειακή ατζέντα και έδωσαν προτεραιότητα στις τελευταίες εξελίξεις γύρω από την Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης της κατάστασης σχετικά με την επιστροφή των «αρχηγών» του τάγματος Azov από την Κωνσταντινούπολη στο Κίεβο. Η ρωσική πλευρά επέστησε την προσοχή της Άγκυρας στο γεγονός ότι οι συνεχείς παραδόσεις στρατιωτικού εξοπλισμού στο καθεστώς του Κιέβου ισοδυναμούσαν με καταστροφική πορεία. Σημειώθηκε ότι τα επόμενα βήματα θα μπορούσαν να επιφέρουν μόνο αρνητικές συνέπειες».
Όταν ρωτήθηκε για αυτές τις τουρκικές κινήσεις, ο εκπρόσωπος του Κρεμλίνου Ντμίτρι Πεσκόφ αντέδρασε, «σίγουρα, ως σύγχρονο κράτος, η Τουρκία έχει το απόλυτο δικαίωμα να αναπτύξει σχέσεις με οποιαδήποτε χώρα, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. Όμως, ως εταίροι με την Τουρκία, ελπίζουμε ότι αυτή η σχέση δε θα στοχεύει εναντίον μας».
Ο Πεσκόφ περιέγραψε τις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας ως «αρκετά στενές, ανεπτυγμένες, πολύπλευρες και αμοιβαία επωφελείς». Ωστόσο, «υπάρχουν ορισμένοι τομείς όπου έχουμε διαφορές», πρόσθεσε. Αλλά ο Πεσκόφ είπε επίσης πως η υλοποίηση του κοινού έργου κόμβου φυσικού αερίου της Ρωσίας και της Τουρκίας δε θα επηρεαστεί καθώς εμπλέκονται τα συμφέροντα «πολύ μεγάλου αριθμού χωρών στην περιοχή, ακόμη και ευρωπαϊκών χωρών».
Αναμφίβολα, ορισμένα ερωτήματα παραμένουν στον αέρα, ειδικά για το πόσο έντονα επιδιώκει η Δύση να βελτιώσει τις διπλωματικές σχέσεις με τον Ερντογάν. Στο τέλος της ημέρας, η λίστα επιθυμιών του Ερντογάν παραμένει εκπληρωμένη — η έγκριση της Ουάσιγκτον για την πώληση νέων μαχητικών αεροσκαφών F-16 και κιτ εκσυγχρονισμού, η υποστήριξη της ΕΕ για την επανέναρξη των ενταξιακών συνομιλιών της Τουρκίας· μια πρόσκληση από τον Μπάιντεν στον Ερντογάν να επισκεφθεί την Ουάσινγκτον: Ο Ερντογάν βρίσκεται στην εξουσία για περισσότερα από είκοσι χρόνια και ο Μπάιντεν είναι ο μόνος πρόεδρος των ΗΠΑ που αρνήθηκε να τον συναντήσει με επίσημη ιδιότητα, είτε στην Ουάσιγκτον είτε στην Άγκυρα.
Αυτά είναι περίπλοκα ζητήματα. Η συμφωνία για τα F-16 μπορεί να αντιμετωπίσει αντίθετους ανέμους στο Κογκρέσο των ΗΠΑ, όπου η Τουρκία είναι ένα τοξικό θέμα για διάφορους λόγους. Ο Μπάιντεν πρέπει επίσης να έχει κατά νου την σταθερή υποστήριξη από το ελληνικό λόμπι σε μια προεκλογική χρονιά, η οποία υπήρξε πλεονέκτημα στην πολιτική του ζωή καθ' όλη τη διάρκεια.
Όσο για την ΕΕ, βασικά, είναι μια χριστιανική λέσχη που δε θα δεχτεί ποτέ μια μουσουλμανική χώρα με πληθυσμό 85 εκατομμυρίων που θα αναστατώσει το οικοσύστημά της.
Τα βάσανα μιας «κατάστασης ταλάντευσης»
Έτσι, το μεγάλο ερώτημα αφορά το λογισμό της ίδιας της Τουρκίας ως γεωπολιτικού «κράτους ταλάντευσης». Ο πρώτος υπαινιγμός ότι ο Ερντογάν στράφηκε προς την ορθόδοξη οικονομική πολιτική με δυτικό προσανατολισμό και τη μυϊκή διπλωματία που χρειαζόταν για να το στηρίξει ήρθε στην ανακοίνωση του νέου υπουργικού συμβουλίου στις 3 Ιουνίου μετά από μια πολυτελή τελετή εγκαινίων στην Άγκυρα που σηματοδοτούσε την έναρξη της τρίτης δεκαετίας του στην εξουσία.
Η επιλογή του Ερντογάν για δύο βετεράνους της Wall Street ως υπουργό Οικονομικών και διοικητή της κεντρικής τράπεζας — Μεχμέτ Σιμσεκ και Χαφιζέ Γκαγιέ Ερκάν — παρείχε σημάδια μιας πιθανής νέας κατεύθυνσης για τη διακυβέρνησή του, καθιστώντας αναγκαία μια προσέγγιση με τη Δύση.
Και πάλι, η επιλογή του Χακάν Φιντάν, του μακροχρόνιου επικεφαλής της υπηρεσίας κατασκοπείας της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Τουρκίας (MIT) ως υπουργού Εξωτερικών για να αντικαταστήσει τον επίσημο διπλωμάτη Μεβλούτ Τσαβούσογλου, πρότεινε μια μελλοντική πιθανή αλλαγή στο στυλ των εξωτερικών σχέσεων της Τουρκίας. Υπό τον Φιντάν, η MIT είχε πραγματοποιήσει μυστικές ειρηνευτικές συνομιλίες με την παράνομη ένοπλη ομάδα του αυτονομιστικού Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (PKK) στο Όσλο, και ήταν επίσης καθοριστικός στις συνομιλίες εξομάλυνσης με το Ισραήλ και τη Συρία.
Οι Τούρκοι ειδικοί την αποκαλούν «έξυπνη διπλωματία» — μια εξωτερική πολιτική που πρόκειται να προχωρήσει σε ένα πιο ανεξάρτητο επίπεδο χωρίς να διακόψει τις σχέσεις της Τουρκίας με τη Δύση, κάτι που είναι δυναμικό αλλά δε θα αποτελούσε ριζική αλλαγή στη διεθνή στάση της Τουρκίας και θα εμβαθύνει περαιτέρω υφιστάμενα επιτεύγματα και διαπραγματεύσεις με τρόπο που δε θα εξαντλεί την τουρκική οικονομία.
Ουσιαστικά, αυτό συνεπάγεται πως η Τουρκία θα διατηρήσει μια στάση ουδετερότητας όσο μπορεί στην εξαιρετικά πολωμένη διεθνή κατάσταση και τις σοβαρές αβεβαιότητες στη γειτονιά της.
Η σχέση Ερντογάν – Πούτιν
Όπως είπε ο εξέχων Τούρκος εμπειρογνώμονας Μεχμέτ Οζκάν, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Κοινό Πολεμικό Ινστιτούτο υπό το Τουρκικό Πανεπιστήμιο Εθνικής Άμυνας στην Κωνσταντινούπολη:
«Η Τουρκία είναι ένας τρίτος δρόμος. Ενώ οικοδομεί τις σχέσεις της τόσο με τη Δύση όσο και με την Ανατολή, η πολιτική της Άγκυρας είναι να εγγυάται την στρατηγική της αυτονομία και την ικανότητά της να κινείται ανεξάρτητα, προκειμένου να αποφευχθεί η παγίδευση μεταξύ των δύο μπλοκ».
Αλλά ο Ερντογάν επιμένει επίσης ότι ο Πούτιν πρόκειται να τον επισκεφθεί στην Τουρκία τον Αύγουστο. Και, το Κρεμλίνο παραμένει ανοιχτό στο μοτίβο έντονης επαφής μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας που έχουν δημιουργήσει ο Ερντογάν και ο Πούτιν τα τελευταία χρόνια.
Ομοίως, η Ρωσία έχει μεταφέρει στην Τουρκία ότι η συμφωνία για τα σιτηρά στην οποία δεσμεύτηκε με πάθος ο Ερντογάν εξακολουθεί να είναι εφαρμόσιμη μόνο εάν η Δύση τηρήσει τις υποσχέσεις της να επιτρέψει τις ρωσικές εξαγωγές σιταριού και λιπασμάτων στην παγκόσμια αγορά.
Ωστόσο, η δυτική νοοτροπία μηδενικού αθροίσματος αναμένει από τον Ερντογάν να εγκαταλείψει τους φιλικούς δεσμούς του με τον Πούτιν και να ανατρέψει τη σχέση Τουρκίας-Ρωσίας και επίσης να διασφαλίσει ότι η Άγκυρα δεν θα βοηθήσει τη Μόσχα στις συνθήκες υπό τις δυτικές κυρώσεις. Σαφώς, οι ΗΠΑ δε θα ανεχθούν την Τουρκία, μια χώρα μέλος του ΝΑΤΟ, να έλκεται προς τον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO) ή τους BRICS, ή να επιδιώκει την ευρασιατική ολοκλήρωση με οποιαδήποτε μορφή.
Εκεί που συγκρούονται τα συμφέροντα των ΗΠΑ και της Τουρκίας
Η Ουάσιγκτον αναμένει βασικά από την Άγκυρα να διαλύσει ολόκληρη την αρχιτεκτονική εξωτερικής πολιτικής που έχτισε ο Ερντογάν τις τελευταίες δύο δεκαετίες στην εξουσία, ιδιαίτερα μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος που υποστηρίχθηκε από τις ΗΠΑ να ανατρέψει την κυριαρχία του το 2016.
Η διπλωματική επίθεση του Ζελένσκι —και πάλι, σε συνεννόηση με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ— στοχεύει να φέρει τον Ερντογάν σε ένα σχέδιο για τη δημιουργία μιας νέας θαλάσσιας διαδρομής για εξαγωγές σιτηρών μέσω της βορειοδυτικής περιοχής της Μαύρης Θάλασσας, αποκλείοντας τη Ρωσία από αυτήν, και αντ' αυτού, να περάσει από τa ύδατα της Ρουμανίας-μέλους του ΝΑΤΟ, όπου έχει αναπτυχθεί η 101η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία του Στρατού των ΗΠΑ.
Πιθανότατα, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα προοίμιο για να πατήσουν τελικά οι «μπότες στο έδαφος» των ΗΠΑ/ΝΑΤΟ στην Ουκρανία. Το θέμα είναι ότι οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους αντιλαμβάνονται πως ο χτυπημένος ουκρανικός στρατός δεν μπορεί να νικήσει τη Ρωσία και χρειάζεται ένα Σχέδιο Β για να περιορίσει τακτικά τις ρωσικές δυνάμεις στα ανατολικά του ποταμού Δνείπερου μέχρι έναν Πολωνο-Λιθουανικό-Ουκρανικό στρατιωτικό άξονα, επί του παρόντος είναι καλλωπισμένο και μπορεί να εισαχθεί στη δυτική Ουκρανία μέχρι το φθινόπωρο.
Εν τω μεταξύ, οι ΗΠΑ ελπίζουν να προλάβουν οποιαδήποτε ρωσική επίθεση προς την τεράστια στρατηγική πόλη λιμάνι της Οδησσού. Ωστόσο, οποιαδήποτε προσπάθεια της Δύσης να υπονομεύσει την παραδοσιακή περιφερειακή κυριαρχία της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα δεν αποτελεί αρχή χωρίς τη συνεργασία της Τουρκίας. Συγκεκριμένα, η παράγραφος για την στρατηγική ατζέντα του ΝΑΤΟ για τη Μαύρη Θάλασσα επισήμανε συγκεκριμένα τη Σύμβαση του Μοντρέ του 1936, η οποία είναι το βασικό στοιχείο στο πλαίσιο της ασφάλειας και της σταθερότητας της Μαύρης Θάλασσας. Ο Μπάιντεν μπορεί να ανταποδώσει επιτρέποντας στο ΔΝΤ να παράσχει μια διάσωση για την τουρκική οικονομία, η οποία βρίσκεται σε δεινή θέση.
Η περιοδεία του Ερντογάν στα κράτη του Κόλπου την περασμένη εβδομάδα είχε στόχο να δημιουργήσει χώρο για την Τουρκία για διαπραγματεύσεις εξασφαλίζοντας περισσότερες επενδύσεις από πλούσιες χώρες της Δυτικής Ασίας. Σύμφωνα με το επίσημο πρακτορείο ειδήσεων WAM, οι συμφωνίες που υπογράφηκαν κατά την επίσκεψη Ερντογάν στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα «υπολογίστηκαν σε αξία 50,7 δισεκατομμυρίων δολαρίων».
Το παράδοξο είναι ότι οι στρατηγοί των ΗΠΑ που άρχισαν να εφαρμόζουν το νομισματοκοπείο «swing state» στη γεωπολιτική στα τέλη της δεκαετίας του 1990 καθώς η «μονοπολική στιγμή» εξαφανιζόταν, απέδωσαν στην Τουρκία τα κλασικά χαρακτηριστικά ενός έθνους του οποίου οι σχέσεις στη γεωπολιτική θα καθόριζαν το αποτέλεσμα της αντιπαλότητας μεγάλων δυνάμεων για τις επόμενες δεκαετίες. Έτσι ξεκίνησε η αγωνία και η έκσταση της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας.
Οι σημερινές ταλαιπωρίες δείχνουν ότι αυτή η τροχιά δεν είναι εύκολη. Η αιώρηση της μιας πλευράς κινδυνεύει να τιμωρήσει την εκδίκηση από την άλλη πλευρά. Και στο τέλος όλων, η Τουρκία μπορεί να είναι καλύτερη αν δεν ταλαντεύεται καθόλου, αλλά παραμένει σε μια ευθεία πορεία. Ο Ερντογάν πρέπει να γνωρίζει αν θα ένιωθε ασφαλής να κάνει μια βόλτα στο σκοτάδι με τον Μπάιντεν. Αν όχι, η επιλογή του είναι ξεκάθαρη — να το αποφύγει πάση θυσία.