Η αλλαγή στην ισορροπία δυνάμεων του Νοτίου Καυκάσου μετά την εκεχειρία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ της 10ης Νοεμβρίου 2020 οδήγησε σε δυσμενή κατάσταση όχι μόνο για την Αρμενία αλλά και για το Ιράν.
Yeghia Tashjian - thecradle.co / Παρουσίαση Freepen.gr
Παρά την προληπτική δέσμευση της Τεχεράνης στην περιοχή, Ιρανοί ειδικοί και πολιτικοί έχουν εκφράσει απογοήτευση για τις ανησυχίες τους που αγνοήθηκαν από τους Ρώσους που έχουν ειρηνευτική παρουσία εκεί ως αποτέλεσμα της συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός στο Ναγκόρνο - Καραμπάχ.
Ορισμένοι παρατηρητές έφτασαν στο σημείο να επικρίνουν δημόσια τη Μόσχα πως εργάζεται ενάντια στα ιρανικά συμφέροντα συνεργαζόμενη στενά με την Τουρκία, ενώ παραβλέπει την καταπατητική ισραηλινή απειλή. Κατά συνέπεια, υπήρξαν εκκλήσεις για αντιγραφή της κοινής ρωσο-ιρανικής εμπειρίας συνεργασίας που παρατηρήθηκε στη Συρία για να αποτραπεί μια «μεγάλη καταστροφή» στο Νότιο Καύκασο.
Ρωσία και Ιράν: Διαφορετικά συμφέροντα στο Νότιο Καύκασο;
Στο άρθρο του «Η Ρωσία και το Ιράν αποκλίνουν στο Νότιο Καύκασο», ο Ιρανός ειδικός στο Νότιο Καύκασο Vali Kaleji υποστήριξε ότι παρά την παρόμοια προοπτική της Τεχεράνης και της Μόσχας για τη σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, οι δύο έχουν αποκλίνει όσον αφορά τον πολύ αμφισβητούμενο «Διάδρομο Zangezur», τον αντίκτυπό του στα αρμενικά-ιρανικά σύνορα με το Αζερμπαϊτζάν και το Ισραήλ.
Επιπλέον, μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Ρωσία έχει αποστασιοποιηθεί από τις εξελίξεις στην περιοχή, αφήνοντας την Αρμενία μόνη να αντιμετωπίσει τον άξονα Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ. Αυτή η κατάσταση έχει δημιουργήσει ένα δίλημμα ασφάλειας και στρατηγικής για το Ιράν σε όλα τα βορειοδυτικά σύνορά του.
Σύμφωνα με τον Kaleji, υπάρχουν τρία βασικά σημεία διαμάχης μεταξύ Τεχεράνης και Μόσχας. Πρώτον, είναι οι επιφυλάξεις του Ιράν σχετικά με την πέμπτη παράγραφο της τριμερούς δήλωσης , η οποία ζητά τη δημιουργία ειρηνευτικών δυνάμεων και ενός κοινού κέντρου παρακολούθησης Ρωσίας-Τουρκίας στο Άγκνταμ. Το Ιράν δεν συμμετείχε σε αυτή την αποστολή, ενώ η Τουρκία, που δεν αναφέρεται ρητά στη συμφωνία, υπέγραψε μνημόνιο κατανόησης με τη Μόσχα για τη δημιουργία του κοινού κέντρου. Ο αποκλεισμός του Ιράν από αυτές τις αποφάσεις, παρά τις ανησυχίες για την εθνική ασφάλεια της Τεχεράνης που επηρεάστηκε άμεσα από τον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, έδειξε «την ετοιμότητα της Ρωσίας να αγνοήσει τα ιρανικά συμφέροντα» στην περιοχή.
Δεύτερον, υπάρχει μια ανησυχητική ασάφεια από το Κρεμλίνο σχετικά με τη δημιουργία του εξαιρετικά ευαίσθητου έργου του Διαδρόμου Zangezur. Το Μπακού στοχεύει να δημιουργήσει μια αδιάλειπτη και εξωεδαφική σύνδεση μεταξύ του ίδιου του Αζερμπαϊτζάν και του θύλακα του Ναχιτσεβάν. Η θέση της Ρωσίας σε αυτό το έργο παραμένει ασαφής, με ορισμένους υψηλόβαθμους αξιωματούχους να αγνοούν τον όρο «διάδρομος» ενώ άλλοι υποστηρίζουν την ίδρυσή του.
Τόσο το Ιράν όσο και η Αρμενία εξακολουθούν να αμφιβάλλουν για τον απώτερο στόχο της Ρωσίας να ελέγξει αυτές τις διαδρομές και να τους χορηγήσει ένα συγκεκριμένο καθεστώς. Οι ανησυχίες του Ιράν προκύπτουν από το γεγονός ότι το Αζερμπαϊτζάν σκοπεύει να κόψει τα σύνορα Αρμενίας-Ιράν, απομονώνοντας ουσιαστικά το Ιράν και ενδεχομένως φέρνοντας το ΝΑΤΟ στα βόρεια σύνορα του Ιράν. Ο Πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ έχει απειλήσει ακόμη και να χρησιμοποιήσει βία εάν το Ερεβάν δεν παράσχει τον επιθυμητό διάδρομο.
Τρίτον, είναι η παθητική στάση της Μόσχας απέναντι στο ρόλο του Ισραήλ στην περιοχή, η οποία έχει εγείρει σοβαρές ανησυχίες στην Τεχεράνη. Ο Kaleji υποστηρίζει πως ενώ το Ιράν ανησυχεί βαθιά για τη διείσδυση του ισραηλινού στρατού και πληροφοριών στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένης της απειλής από ισραηλινά μη επανδρωμένα αεροσκάφη που στοχεύουν ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις και δολοφονούν επιστήμονες, η Μόσχα έχει κάνει τα στραβά μάτια.
Επιπλέον, «η Ρωσία έχει υιοθετήσει μια προσέγγιση για την παρουσία του Ισραήλ στο Νότιο Καύκασο, παρόμοια με αυτή στη Συρία, η οποία σίγουρα δεν είναι ευνοϊκή για την Τεχεράνη», υποστηρίζει ο Ιρανός ειδικός.
Τα κίνητρα της Μόσχας και τα συμφέροντα του Ιράν
Αντίθετα, ο Δρ Ehsan Movahedian, καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο ATU της Τεχεράνης, πιστεύει ότι η Ρωσία δεν έχει καμία πρόθεση να επιτρέψει στο Ιράν να ασκήσει επιρροή στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία.
Αντίθετα, υποστηρίζει, η Ρωσία προτιμά να αλληλεπιδρά αποκλειστικά με την Τουρκία σε αυτές τις περιοχές. Ο Movahedian λέει στο The Cradle ότι το κίνητρο της Ρωσίας πηγάζει από την ανάγκη της η Άγκυρα να παρακάμψει τις δυτικές κυρώσεις, να διευκολύνει τις πωλήσεις ενέργειας και να εξασφαλίσει πρόσβαση στη Μεσόγειο Θάλασσα μετά τον πόλεμο της Ουκρανίας.
Αλλά η στάση της Ρωσίας θέτει σε κίνδυνο τα συμφέροντα του Ιράν, ιδιαίτερα στον Καύκασο, όπου το ΝΑΤΟ και το Ισραήλ έχουν ήδη εδραιώσει την παρουσία τους, οδηγώντας σε προκλήσεις ασφάλειας, πολιτικές και πολιτιστικές τόσο για τη Ρωσία όσο και για το Ιράν.
Σύμφωνα με τον Movahedian, η Ρωσία έχει κακώς υπολογίσει, παραλείποντας να αναγνωρίσει ότι η κατάσταση στο Νότιο Καύκασο έχει επιδεινωθεί σημαντικά λόγω της ενασχόλησης του Κρεμλίνου με τον πόλεμο της Ουκρανίας και της ευκαιρίας που έδωσε αυτό για δυτική παρέμβαση στην περιοχή.
Εκμεταλλευόμενη αυτό το κενό εξουσίας, η Τουρκία προωθεί τα συμφέροντα τόσο του ΝΑΤΟ όσο και του Ισραήλ στο Νότιο Καύκασο. Ως εκ τούτου, κάθε φορά που οι Ρώσοι δίνουν προτεραιότητα μόνο στις δικές τους φιλοδοξίες στο Νότιο Καύκασο και αποκλείουν το Ιράν από σημαντικές αποφάσεις, η θέση και η επιρροή της Μόσχας στην περιοχή τελικά θα μειωθεί.
Ο Movahedian τονίζει επίσης το συνεχιζόμενο αποκλεισμό στο διάδρομο του Λατσίν ως ένδειξη αδυναμίας της Ρωσίας. Αναρωτιέται πώς η Μόσχα, ανίκανη να ξεμπλοκάρει τον διάδρομο του Λατσίν, μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια των εμπορικών οδών στην περιοχή και συγκεκριμένα στο Σιούνικ, όπως αναφέρεται στην τριμερή δήλωση. Εάν οι Ρώσοι δεν μπορούν να διαφυλάξουν αυτές τις πιο βασικές διαδρομές, πώς μπορούν τότε να εμποδίσουν την Τουρκία και το ΝΑΤΟ να πάρουν τον έλεγχο των μεγάλων εμπορικών διαδρόμων - γεγονός που αναγνωρίζεται στην Τεχεράνη, αλλά προφανώς όχι στη Μόσχα.
Προειδοποίηση προς τη Μόσχα: Αναποτελεσματική εξωτερική πολιτική στο Νότιο Καύκασο
Σε πρόσφατο άρθρο της 12ης Ιουλίου, ο Ali Akbar Velayati, πρώην υπουργός Εξωτερικών του Ιράν, εξέφρασε ανησυχία και προειδοποίησε τη Μόσχα σχετικά με την αναποτελεσματική εξωτερική πολιτική της στον Νότιο Καύκασο.
Ο Velayati αμφισβητεί τις πραγματικές προθέσεις του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας, είτε πρόκειται για τη δημιουργία μιας οδού διαμετακόμισης μέσω της Αρμενίας για ανταλλαγή εμπορίου, φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας, είτε, στην πραγματικότητα, για παραβίαση της κυριαρχίας της Αρμενίας και αποκοπή των συνόρων Ιράν-Αζερμπαϊτζάν.
Υποστηρίζει ότι τα στοιχεία δείχνουν τώρα πως η απώτερη φιλοδοξία τους είναι να χωρίσουν την Αρμενία σε δύο μέρη, να κόψουν τον ιστορικό δεσμό μεταξύ Ιράν και Αρμενίας, που χρονολογείται από την Αχαιμενιδική και Πάρθικη Αυτοκρατορία, και να περιορίσουν τη σύνδεση του Ιράν με τον έξω κόσμο, το Βόρειο Καύκασο, τη Ρωσία και την Ευρώπη. Ο βετεράνος Ιρανός διπλωμάτης προειδοποιεί περαιτέρω:
«Η ισχυρή υποψία είναι ότι η διάλυση της σύνδεσης μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Σιντζιάνγκ και όχι η ίδρυση ενός φανταστικού κόσμου που ονομάζεται παντουρκισμός, δεδομένης της έκτασης των επαφών της Τουρκίας με το ΝΑΤΟ, θα οδηγήσει στο σχηματισμό μιας λωρίδας που θα περικυκλώσει το Ιράν από τον βορρά και τη Ρωσία στο νότο και θα επεκτείνει την επιρροή του ΝΑΤΟ στην περιοχή».
Εδραίωση του άξονα Ισραήλ-Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν
Αυτές οι ανησυχίες που διατυπώθηκαν από Ιρανούς ειδικούς και πολιτικούς αντικατοπτρίζουν την αυξανόμενη δυσφορία της Τεχεράνης με την κατάσταση στον Νότιο Καύκασο. Αναγνωρίζουν ότι το Ιράν από μόνο του δεν μπορεί να συγκρατήσει την ισραηλινή, τουρκική και ΝΑΤΟ διείσδυση στην περιοχή και ως εκ τούτου τονίζουν τη σημασία της ενίσχυσης της Ρωσίας και της χάραξης ορισμένων κόκκινων γραμμών.
Η εστίαση της Ρωσίας, επισημαίνουν, έχει απομακρυνθεί από τον Νότιο Καύκασο -λόγω της απόσπασής της με την Ουκρανία- ενώ ενισχύει τις οικονομικές σχέσεις και τη διέλευση μεταφορών με την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν μέσω του Διεθνούς Διαδρόμου Μεταφορών Βορρά-Νότου (INSTC).
Ως αποτέλεσμα αυτού του πολιτικού κενού, ένας άξονας Ισραήλ-Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν εδραιώνεται στην περιοχή, ο οποίος «έχει κάνει το Ιράν να ανησυχεί εξαιρετικά για τις γεωπολιτικές αλλαγές, την ισορροπία δυνάμεων και την αλλαγή των διεθνών συνόρων στην περιοχή», λέει ο Kaleji.
Όταν το Ιράν σχεδίαζε στρατιωτικές ασκήσεις στα βόρεια σύνορά του με το Αζερμπαϊτζάν, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ εξέφρασε την αντίθεση της χώρας του στην στρατιωτική άσκηση. Σύμφωνα με Ιρανούς ειδικούς, οι Ρώσοι ανησυχούσαν πως οι ιρανικές ασκήσεις και η εμπλοκή της Τεχεράνης στη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν θα περιέπλεκαν περαιτέρω την περιοχή.
Αντιστροφή της ισορροπίας δυνάμεων
Παρά τις προκλήσεις, Ιρανοί ειδικοί και πολιτικοί κάλεσαν τη Ρωσία να επαναλάβει την κοινή εμπειρία συνεργασίας τους στη Συρία εκπαιδεύοντας Αρμένιους στρατιώτες στο Νότιο Καύκασο. Εάν η Ρωσία συνεχίσει στην τρέχουσα τροχιά της να αγνοεί τις κρίσιμες εξελίξεις στο Νότιο Καύκασο, ορισμένοι Ιρανοί προειδοποιούν ότι η Τεχεράνη μπορεί να αναγκαστεί να αναλάβει δράση για να ταρακουνήσει τη Μόσχα, όπως να εμποδίσει την πρόσβασή της στον Περσικό Κόλπο.
Για να διασφαλίσουν τα εθνικά τους συμφέροντα και να αποτρέψουν μια πιθανή καταστροφή στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ που θα μπορούσε να επεκταθεί σε γειτονικές περιοχές, τόσο η Τεχεράνη όσο και η Μόσχα πρέπει να συντονιστούν με το Ερεβάν, ακόμα κι αν δεν εμπιστεύονται τις τρέχουσες αρμενικές αρχές στο τιμόνι.
Εάν το σχέδιο Τουρκίας-Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ επιτύχει στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μπορεί να είναι πολύ αργά για τη Μόσχα και την Τεχεράνη να αντιστρέψουν την περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων. Το Ερεβάν θα μπορούσε να κατηγορήσει ευθέως τη Μόσχα για εγκατάλειψη των υποχρεώσεών της και πιθανή στροφή προς τα δυτικά, θέτοντας τόσο τη Μόσχα όσο και την Τεχεράνη σε πολιτικά δύσκολες θέσεις.
Για να αποφευχθεί ένα τέτοιο σενάριο, η Μόσχα πρέπει να δώσει προτεραιότητα στην απεμπλοκή του διαδρόμου του Λατσίν, να διασφαλίσει τη φυσική ασφάλεια των Αρμενίων στην μη αναγνωρισμένη δημοκρατία και να λάβει υπόψη τις ανησυχίες για την εθνική ασφάλεια του Ιράν - οι οποίες διασταυρώνονται όλο και περισσότερο με τη Μόσχα.