Στον περίπλοκο ιστό των διεθνών σχέσεων, η αλληλεπίδραση μεταξύ γεωπολιτικής και εμπορίου -ιδιαίτερα ζωτικών εμπορευμάτων- κατέχει συχνά μια καίρια θέση. Πουθενά αυτό δεν είναι πιο εμφανές σήμερα όσο στη συμφωνία για το εμπόριο σιτηρών μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, γνωστή ως Πρωτοβουλία για τα σιτηρά της Μαύρης Θάλασσας .
Mohamad Hasan Sweidan - thecradle.co / Παρουσίαση Freepen.gr
Φωλιασμένες στις εύφορες πεδιάδες της Ανατολικής Ευρώπης, η Ρωσία και η Ουκρανία στέκονται ως τρομεροί παίκτες στον παγκόσμιο στίβο παραγωγής δημητριακών, ιδιαίτερα στον τομέα της καλλιέργειας σιταριού. Οι συνεργατικές τους προσπάθειες συμβάλλουν σημαντικά στην σταθεροποίηση των παγκόσμιων τιμών των τροφίμων και στην εξασφάλιση του εφοδιασμού τροφίμων σε πολλές χώρες.
Αλλά οι ιστορικές, πολιτικές και περιφερειακές περιπλοκές που είναι εγγενείς σε αυτά τα δύο κράτη έχουν συχνά επισκιάσει την παγκόσμια οικονομική αλληλεξάρτησή τους, μια κατάσταση που επιδεινώνεται περαιτέρω από τη συνεχιζόμενη σύγκρουση στην Ουκρανία.
Σημαντικοί παίκτες στην παγκόσμια αγορά σιτηρών
Στις 22 Ιουλίου 2022, υπογράφηκε μια συμφωνία ορόσημο με τη μεσολάβηση της Τουρκίας και του ΟΗΕ, στην οποία η Ρωσία και η Ουκρανία θα διευκολύνουν τις εξαγωγές σιτηρών και από τις δύο χώρες στις παγκόσμιες αγορές.
Κεντρικό στοιχείο αυτής της συμφωνίας ήταν η δημιουργία μιας ασφαλούς θαλάσσιας διαδρομής στη Μαύρη Θάλασσα - που θα διέσχιζε τα στενά του Βοσπόρου στη βορειοδυτική Τουρκία - και θα εξασφάλιζε την ασφαλή διέλευση των αποστολών σιτηρών από και προς τα ουκρανικά λιμάνια.
Επιπλέον, η συμφωνία προέβλεπε τη δημιουργία ενός κοινού κέντρου συντονισμού αποτελούμενο από εκπροσώπους των τριών κρατών που θα επιφορτιστούν με την παρακολούθηση και την επιθεώρηση πλοίων για την αποτροπή της μεταφοράς όπλων.
Η παγκόσμια σημασία αυτής της συμφωνίας δεν μπορεί να υπερεκτιμηθεί, δεδομένων των κομβικών ρόλων που κατέχουν η Ρωσία και η Ουκρανία ως οι σημαντικότεροι εξαγωγείς δημητριακών στον κόσμο. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Διατροφής, τα ουκρανικά δημητριακά διατήρησαν τη διατροφή περίπου 400 εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως το 2021.
Ωστόσο, λόγω της συνεχιζόμενης σύγκρουσης αντιπροσώπων στην Ουκρανία, ο αριθμός των ατόμων που βιώνουν οξεία πείνα προβλέπεται να αυξηθεί κατά 47 εκατομμύρια, που αντιπροσωπεύει αύξηση 17%, με την πλειονότητα των πληγέντων να κατοικούν στην υποσαχάρια Αφρική.
Η Ρωσία και η Ουκρανία κατέχουν συλλογικά σημαντικό μερίδιο της παγκόσμιας αγοράς σιτηρών, με τη Ρωσία να είναι ο κορυφαίος εξαγωγέας σιταριού (20 τοις εκατό των παγκόσμιων εξαγωγών) και η Ουκρανία να ακολουθεί πολύ πίσω ως η πέμπτη μεγαλύτερη (10 τοις εκατό των παγκόσμιων εξαγωγών).
Επιπλέον, οι δύο γείτονες συνεισφέρουν από κοινού το 25 τοις εκατό των παγκόσμιων εξαγωγών κριθαριού και το 15 τοις εκατό των εξαγωγών αραβοσίτου. Το 2021, η Ρωσία κατέγραψε εξαγωγές σιταριού αξίας 8,92 δισεκατομμυρίων δολαρίων , με σημαντικούς προορισμούς όπως η Αίγυπτος (2,44 δισεκατομμύρια δολάρια), η Τουρκία (1,79 δισεκατομμύρια δολάρια), η Νιγηρία (493 εκατομμύρια δολάρια), το Αζερμπαϊτζάν (339 εκατομμύρια δολάρια) και η Σαουδική Αραβία (316 εκατομμύρια δολάρια).
Την ίδια χρονιά, οι εξαγωγές σιταριού της Ουκρανίας ανήλθαν σε 5,87 δισεκατομμύρια δολάρια, με βασικούς προορισμούς την Αίγυπτο (851 εκατομμύρια δολάρια), την Ινδονησία (640 εκατομμύρια δολάρια), το Πακιστάν (594 εκατομμύρια δολάρια), τη Νιγηρία (490 εκατομμύρια δολάρια) και την Αιθιοπία (440 εκατομμύρια δολάρια).
Αύξηση των εξαγωγών σιταριού της Ρωσίας εν μέσω ουκρανικής πτώσης
Ωστόσο, το ξέσπασμα του πολέμου επηρέασε σοβαρά τις εξαγωγές σιταριού της Ουκρανίας, με αποτέλεσμα να πέσουν από 21 εκατομμύρια τόνους τη σεζόν 2019-20 σε 16,8 εκατομμύρια τόνους το 2022-2023, με περαιτέρω μείωση στους 10,5 εκατομμύρια τόνους που αναμένεται το επόμενο έτος.
Το Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ (USDA) προβλέπει ότι η παραγωγή σιταριού της Ουκρανίας θα μειωθεί στους 17,5 εκατομμύρια τόνους, σημειώνοντας το χαμηλότερο επίπεδο από το 2012-2013.
Παρά τις προσπάθειες της Δύσης να καταπνίξει τη ρωσική οικονομία, η Μόσχα έχει αναδειχθεί ως ο κύριος ωφελούμενος αυτής της πτώσης, καλύπτοντας ουσιαστικά το κενό που αφήνουν οι μειωμένες ουκρανικές εξαγωγές. Οι ρωσικές εξαγωγές σιταριού εκτινάχθηκαν στο ρεκόρ των 45,0 εκατομμυρίων τόνων τη σεζόν 2022/2023, αντικατοπτρίζοντας μια αξιοσημείωτη αύξηση 36 τοις εκατό από το προηγούμενο έτος και ξεπερνώντας το προηγούμενο ρεκόρ που είχε σημειωθεί τη σεζόν 2017-2018 κατά 3,5 εκατομμύρια τόνους.
Χάρη στις ανταγωνιστικές τιμές και τις άφθονες προμήθειες, το USDA αναμένει πως η Ρωσία θα αντιπροσωπεύει πάνω από το 20% του παγκόσμιου εμπορίου σιταριού την περίοδο 2022-2023, με τα ρωσικά αποθέματα σιταριού να αναμένεται να φτάσουν στα υψηλότερα επίπεδά τους σε σχεδόν τρεις δεκαετίες.
Τα στοιχεία της ρωσικής κρατικής στατιστικής υπηρεσίας Rosstat αποκαλύπτουν ότι τα αποθέματα σιτηρών μέχρι το Μάιο του 2023 ήταν 61,5% υψηλότερα από το προηγούμενο έτος, ενώ τα αποθέματα σιταριού αυξήθηκαν κατά 69,4%. Οι ρωσικές εξαγωγές σιταριού είναι έτοιμες να σημειώσουν νέο ρεκόρ στους 47,5 εκατομμύρια τόνους την περίοδο 2023-2024, ξεπερνώντας τις εξαγωγές από την ΕΕ (38,5 εκατομμύρια τόνους), τον Καναδά (26,5 εκατομμύρια τόνους), την Αυστραλία (25 εκατομμύρια τόνους) και την Αργεντινή (11). εκατομμύρια τόνοι).
Ανισότητες στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας για τα σιτηρά στη Μαύρη Θάλασσα
Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΕ, σχεδόν 33 εκατομμύρια τόνοι δημητριακών και άλλων τροφίμων εξήχθησαν μέσω της πρωτοβουλίας για τα σιτηρά στη Μαύρη Θάλασσα. Τα στοιχεία του ΟΗΕ αποκαλύπτουν περαιτέρω ότι αυτά τα δημητριακά και τα τρόφιμα μεταφέρθηκαν σε 45 χώρες που εκτείνονται σε τρεις ηπείρους, με το 46% να πηγαίνει στην Ασία, το 40% στη Δυτική Ευρώπη, το 12% στην Αφρική και το 1% στην Ανατολική Ευρώπη.
Οι κύριες εξαγωγές περιλαμβάνουν καλαμπόκι (51 τοις εκατό), σιτάρι (27 τοις εκατό), αλεύρι ηλίανθου (6 τοις εκατό), ηλιέλαιο (5 τοις εκατό), κριθάρι (4 τοις εκατό), ελαιοκράμβη (3 τοις εκατό) και άλλα (4 τοις εκατό).
Αλλά προς έκπληξη της Μόσχας -και αντίθετα με τις προσδοκίες της- τα στοιχεία του ΟΗΕ δείχνουν πως το 90% του αραβοσίτου και το 60% του σιταριού που εξήχθη μέσω της πρωτοβουλίας βρήκε το δρόμο τους σε χώρες υψηλού και ανώτερου μεσαίου εισοδήματος, ενώ μόνο το 10% του καλαμποκιού και το 40 το ποσοστό του σιταριού πήγε σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος.
Αυτά τα στοιχεία υπογραμμίζουν ξεκάθαρα τη σημασία της συμφωνίας για τους Ευρωπαίους. Αν και αρχικά στόχευε στην κάλυψη των επισιτιστικών αναγκών των φτωχότερων εθνών, αντ' αυτού εξυπηρετούσε σε μεγάλο βαθμό τα συμφέροντα των δυτικών χωρών. Τα κράτη χαμηλού εισοδήματος επωφελήθηκαν μόνο από το 9 τοις εκατό των συνολικών εξαγωγών σιταριού και από μηδενικές εξαγωγές καλαμποκιού μέσω αυτής της συμφωνίας.
Αυτό εξηγεί τις έντονες προσπάθειες της Δύσης για εκ νέου δέσμευση με τη συμφωνία μετά την αποχώρηση της Ρωσίας τον Ιούλιο από τη συμφωνία, στην οποία η Μόσχα κατέστησε σαφές ότι η αποτυχία της Δύσης να εκπληρώσει τις δεσμεύσεις της για τις ρωσικές εξαγωγές σιτηρών εμπόδισε την ανανέωση της συμφωνίας.
Περισσότερο σιτάρι για τον Παγκόσμιο Νότο
Αυτή η κατάσταση δεν είναι άγνωστη στους Ευρωπαίους. Η έντονη αντίθεση μεταξύ της δυτικής ρητορικής και των ενεργειών γίνεται όλο και πιο εμφανής, συμβάλλοντας σημαντικά στον ανταγωνισμό μεταξύ του Παγκόσμιου Νότου και των μεγάλων δυνάμεων.
Ενώ η ΕΕ υποστήριξε φωναχτά μια συμφωνία για τα σιτηρά για να «αποτρέψει μια επιδεινούμενη επισιτιστική κρίση» στις φτωχές χώρες - αλλά αποθησαύρισε τα σιτηρά για δική της χρήση - η Ρωσία εξήγαγε 11,5 εκατομμύρια τόνους δημητριακών στην Αφρική το 2022 και σχεδόν 10 εκατομμύρια τόνους το πρώτο εξάμηνο του 2023.
Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης συνόδου κορυφής Ρωσίας-Αφρικής, ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν ανακοίνωσε ότι η Μπουρκίνα Φάσο, η Ζιμπάμπουε, το Μάλι, η Σομαλία, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και η Ερυθραία θα λάβουν από 25.000 έως 50.000 τόνους σιτηρών, με τη Μόσχα να καλύπτει επίσης τα έξοδα αποστολής.
Αντίκτυπος της ρωσικής διπλωματίας σιτηρών
Η ρωσική διπλωματία σιτηρών έχει γίνει ένα πολύτιμο χαρτί για τη Μόσχα για να επηρεάσει τη γνώμη στην αφρικανική ήπειρο, την οποία μπόρεσε να αξιοποιήσει περαιτέρω μετά το συγκλονιστικό προσωπικό συμφέρον που επέδειξαν οι Ευρωπαίοι κατά την τελευταία συμφωνία για τα σιτηρά.
Οι όροι της Ρωσίας για την επανένταξη στη συμφωνία σιτηρών έχουν πυροδοτήσει μια περίπλοκη διπλωματική κατάσταση με σημαντικές επιπτώσεις. Τα αιτήματα της Μόσχας περιλαμβάνουν την επανασύνδεση της κρατικής γεωργικής τράπεζάς της με το διεθνές σύστημα τραπεζικών μηνυμάτων SWIFT, μια πιο δίκαιη διανομή σιτηρών σε φτωχότερες χώρες, ιδιαίτερα στην Αφρική, και την άρση των κυρώσεων που επηρεάζουν τις εξαγωγικές διαδικασίες και τα logistics.
Ο ΟΗΕ πρότεινε ένα συμβιβασμό που θα συνέδεε μια «θυγατρική» της Κρατικής Αγροτικής Τράπεζας της Ρωσίας με τη SWIFT, αλλά η Μόσχα επέμεινε πως η σύνδεση πρέπει να είναι άμεση.
Για τη Ρωσία, η συμφωνία σιτηρών αντιπροσωπεύει μόχλευση στην Ευρώπη, δεδομένου του πιθανού αντίκτυπου της αύξησης των τιμών των τροφίμων στις ευρωπαϊκές χώρες που ήδη αντιμετωπίζουν μια αυτοπροκληθείσα ενεργειακή κρίση. Με την αποχώρηση της Μόσχας από τη συμφωνία, οι παγκόσμιες τιμές των σιτηρών αυξήθηκαν, επηρεάζοντας το σιτάρι, το ρύζι, το φυτικό λάδι και το ηλιέλαιο.
Ως μεσολαβητής σε αυτή τη συνεχιζόμενη σύγκρουση, η Τουρκία έχει επίσης κεκτημένο συμφέρον για την αποκατάσταση της συμφωνίας. Η επιτυχία στο να πειστεί η Ρωσία να επιστρέψει στη συμφωνία θα ενίσχυε τη διπλωματική θέση της Άγκυρας, ιδιαίτερα στις σχέσεις της με τη Δύση.
Επιπλέον, η «διατροφική πολιτική» δεν περιορίζεται στη σύγκρουση Ρωσίας-Δύσης: η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η Σλοβακία έχουν επιβάλει απαγορεύσεις στη μεταφορά ουκρανικών προϊόντων δημητριακών μέσω των εδαφών τους για να προστατεύσουν τους δικούς τους αγρότες από φθηνές ουκρανικές εισαγωγές. Ενώ οι απαγορεύσεις πρόκειται να λήξουν αυτόν το μήνα, αυτές οι χώρες σκοπεύουν να τις παρατείνουν, υπογραμμίζοντας περαιτέρω την ανάγκη επανέναρξης της συμφωνίας σιτηρών.
Οι επιλογές της Ευρώπης φαίνονται περιορισμένες, καθώς η συμφωνία όχι μόνο συμβάλλει στην επισιτιστική ασφάλεια, αλλά επηρεάζει επίσης σημαντικά την εικόνα της Δύσης στον Παγκόσμιο Νότο. Η Ρωσία το γνωρίζει πολύ καλά αυτό και εργάζεται ενεργά για να δημοσιοποιήσει τους προορισμούς των ουκρανικών σιτηρών, ενώ τοποθετείται ως εγγυητής της επισιτιστικής ασφάλειας σε πολλές αφρικανικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Αιγύπτου.
Η ρωσική διπλωματία σιτηρών έχει γίνει έτσι ένα στρατηγικό εργαλείο για τη Μόσχα για να προβληθεί ως ευεργέτης στις χώρες του Παγκόσμιου Νότου και να προωθήσει την πολυπολικότητα που επιδιώκει λιγότερη εξάρτηση από τη Δύση. Με τα έσοδα και τους πόρους και τα δύο στα χέρια της Ρωσίας, αυτό δεν είναι ένα σενάριο στο οποίο η Ευρώπη και οι ΗΠΑ μπορούν να βγουν αλώβητες.
