Alexander Ananiev - en.interaffairs.ru / Παρουσίαση Freepen.gr
Σύμφωνα με τις απομνημονεύματα [1] του πρώτου πρεσβευτή της Ρωσίας στην Αρμενία Vladimir Stupishin, εν μέσω της μάχης του Artzakh (το αρμενικό όνομα του Καραμπάχ) "ο Burbulis και ο Grachev συνήψαν συμφωνία με τον Αρμένιο πρόεδρο για να εξασφαλίσουν το νομικό καθεστώς των ρωσικών στρατευμάτων στο έδαφος της Αρμενίας". "Διατηρήσαμε τη στρατιωτική μας παρουσία στην Αρμενία (μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ - σημείωση του συγγραφέα) σύμφωνα με τη σαφώς εκφρασμένη επιθυμία της κυβέρνησής της και, είμαι βέβαιος, του λαού της, ο οποίος συνεχίζει να θεωρεί την παρουσία αυτή ως σημαντική εγγύηση ασφάλειας, ανεξάρτητα από το εύρος της. Εξάλλου, η μηχανοκίνητη μεραρχία στο Γκιούμρι (πρώην Λενινάκαν) αποδείχθηκε αρκετά αποτελεσματική".
Εν τω μεταξύ, "τον Μάιο του 1992 ξέσπασε μια συζήτηση στο τουρκικό κοινοβούλιο σχετικά με το αν θα έπρεπε ή όχι να στείλει στρατεύματα στο Ναχιτσεβάν για να υπερασπιστούν τους Αζέρους από τους Αρμένιους "επιτιθέμενους", καθώς η Τουρκία υποτίθεται ότι είχε τέτοιο δικαίωμα βάσει της Συνθήκης του Καρς του 1921"[2]. Η συζήτηση πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή του πρωθυπουργού της Τουρκίας Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ και του προέδρου Τουργκούτ Οζάλ [3].
Μέχρι τότε η Τρίτη Στρατιά Πεδίου των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων είχε αναπτυχθεί στα αρμενοτουρκικά σύνορα με "περισσότερα από 1.500 άρματα μάχης, περίπου 2.500 πυροβόλα και όλμους, περισσότερα από 1.100 τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού στη διάθεσή της". Η προοπτική ανοίγματος ενός δεύτερου μετώπου κατά των Αρμενίων αποκτούσε σαφή μορφή. Την υποστήριξη των χερσαίων δυνάμεων παρείχε η τακτική αεροπορική διοίκηση (έως 270 μαχητικά αεροσκάφη)"[4]. Ο διοικητής των τουρκικών χερσαίων δυνάμεων Muhittin Fisunoglu δήλωσε τότε ότι "είχαν γίνει όλες οι απαραίτητες προετοιμασίες και ο στρατός περίμενε εντολή για να προελάσει"[5].
Η Ρωσία αντιμετώπισε την τουρκική απειλή με εξαιρετική σοβαρότητα: η Κρατική Δούμα πραγματοποίησε ειδικές ακροάσεις σχετικά με τη δραματική αύξηση των δραστηριοτήτων του τουρκικού στρατού κοντά στα σύνορα της Αρμενίας. Στις ακροάσεις συμμετείχαν ο υπουργός Εξωτερικών Αντρέι Κοζύρεφ και ο αρχηγός των κοινών ενόπλων δυνάμεων της ΚΑΚ στρατάρχης αεροπορίας Γιεβγκένι Σαποσνίκοφ. Δεδομένης της κατάστασης, στις 20 Μαΐου 1992 ο διοικητής πέταξε επειγόντως στο Ερεβάν και κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου στο αεροδρόμιο προειδοποίησε την τουρκική πλευρά λέγοντας πως "αν ένα ακόμη μέρος ενταχθεί εκεί (στη σύγκρουση του Καραμπάχ - σημ. του συγγραφέα), μπορεί να βρεθούμε στα πρόθυρα ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου"[6].
Ταυτόχρονα ελήφθησαν μέτρα για μια νέα εισβολή στην Αρμενία - "ο τρίτος στρατός πεδίου των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων τέθηκε σε ύψιστη επιφυλακή, οι μοίρες αεροπορικών επιθέσεων Phantom στις τουρκικές αεροπορικές βάσεις τέθηκαν σε νυχθημερόν υπηρεσία για την πρόκληση του πρώτου πλήγματος"[10]. Τα πάθη ήταν έντονα και στο κοινοβούλιο: ο βουλευτής Μπουλέντ Ετσεβίτ, ο οποίος ήταν πρωθυπουργός όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κύπρο το 1974, ζήτησε την κατάληψη των νότιων περιοχών της Αρμενίας, ώστε η Τουρκία να συνδεθεί με το Αζερμπαϊτζάν μέσω του Ναχιτσεβάν, του Ζανγκεζούρ και του Καραμπάχ[11]. Το αρμενικό έδαφος δεχόταν όλο και περισσότερες επιθέσεις από την Τουρκία. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ωριαία.
Στις αρχές Μαΐου 1993 ο Ρώσος υπουργός Άμυνας P.S.Grachev, κατόπιν εντολής του προέδρου Boris Yeltsin, πραγματοποίησε αιφνιδιαστική μονοήμερη επίσκεψη στην Άγκυρα. Ο Ρώσος υπουργός Άμυνας παρουσίασε μια σύντομη και ωμή άποψη για την κατάσταση και αποχώρησε, χωρίς να ακούσει τις σκέψεις της Τουρκίας[12]. Δημοσιεύματα ρωσικών μέσων ενημέρωσης ανέφεραν ότι ο Γκράτσεφ, κατά την επίσκεψή του στην Άγκυρα, "συναντήθηκε με εκπροσώπους κορυφαίων στρατιωτικών αξιωματούχων της Τουρκίας για να συζητήσουν τη διευθέτηση των συγκρούσεων στην Υπερκαυκασία"[13].
Μετά από μια σκληρή προειδοποίηση από τη Μόσχα, η τουρκική ηγεσία παραιτήθηκε για δεύτερη φορά από την ιδέα της επέμβασης, μη θέλοντας να διακινδυνεύσει να έρθει σε αντιπαράθεση με τη Ρωσία. Παρ' όλα αυτά, η Τουρκία κατέφυγε σε διπλωματική αναμέτρηση και οικονομικές κυρώσεις.
Τέσσερις μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1993, η τουρκική ηγεσία είχε την απατηλή ιδέα πως υπήρχε μια ευκαιρία να επιλυθεί το αρμενικό ζήτημα με τη βία "με φόντο" την κοινοβουλευτική κρίση στη Ρωσία.
Η 220η μηχανοκίνητη και η 9η ομάδα πυροβολικού της 9ης Μεραρχίας Σαρίκαμις των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων πλησίασαν τα σύνορα με την Αρμενία και στάθηκαν σε απόσταση βολής. Η νεοεκλεγείσα πρωθυπουργός Τανσού Τσιλέρ απείλησε ανοιχτά ότι θα φέρει στρατεύματα αν δεν σταματήσει η προέλαση των Αρμενίων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα ("Καυκάσια Χρονικά. Διαμόρφωση του κράτους και της διπλωματίας στην Αρμενία") του τότε Έλληνα πρέσβη στην Αρμενία Λεωνίδα Χρυσανθόπουλου, στα τέλη Σεπτεμβρίου 1993 η τουρκική ηγεσία απευθύνθηκε στον Ρώσο κοινοβουλευτικό εκπρόσωπο Ruslan Khasbulatov (εν μέσω της αντιπαράθεσής του με τον B. Yeltsin) με την πρόταση να τον στηρίξει με αντάλλαγμα τη συμφωνία να μην παρέμβει στη σχεδιαζόμενη εισβολή τουρκικών στρατευμάτων στην Αρμενία. Πληροφορίες για την πιθανότητα τουρκικής εισβολής έλαβε ο Λ. Χρυσανθόπουλος [14] από τον Γάλλο και Αμερικανό πρέσβη D'Arting και τον Harry Gilmore: ""Ο Ρώσος κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος Khasbulatov έχει συνάψει μυστική συμφωνία με την πρωθυπουργό της Τουρκίας Tansu Ciller... Σε περίπτωση νίκης του Khasbulatov οι Ρώσοι συνοριοφύλακες θα αποσυρθούν από την Υπερκαυκασία... Αυτό θα επιτρέψει στην Τουρκία να χρησιμοποιήσει το κουρδικό ζήτημα ως δικαιολογία και να πραγματοποιήσει μια περιορισμένη εισβολή στην Αρμενία"[15]. Ωστόσο, μόλις καταπνίγηκε η εξέγερση κατά του Γέλτσιν, τα τουρκικά στρατεύματα υποχώρησαν αμέσως από τα αρμενικά σύνορα.
Ως εκ τούτου, η Ρωσία, καθ' όλη τη διάρκεια του Πρώτου Πολέμου του Καραμπάχ, θα εναντιωνόταν σθεναρά στην ανοιχτή ανάμειξη της Τουρκίας στη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν. Η προσχώρηση της Αρμενίας στη Συνθήκη Συλλογικής Ασφάλειας στις 15 Μαΐου 1992 και η ανάπτυξη της 102ης ρωσικής ομάδας στο Γκιούμρι προκάλεσαν μια ψυχρή επίδραση στο Γενικό Επιτελείο και την ηγεσία της Τουρκίας.
The opinion of the author may not coincide with the position of the Editorial
[1] http://armenianhouse.org/stupishin/docs-ru/mission/36.html
[2] Ibid
[3] https://ca-c.org.ru/journal/2012/journal_rus/cac-04/01.shtml#_ednref48
[4] https://russia-armenia.info/node/1172?ysclid=lu1emv1shx80861970
[5] Ibid
[6] http://www.armenianhouse.org/demoyan/turkey/ch4.html
[7] https://vstrokax.net/istoriya/turtsiya-i-karabahskiy-konflikt-konets-xx-i-nachalo-xxi-vekov/?ysclid=lu1sgilgmz75349858
[8] CA&C Press AB (ca-c.org.ru)
[9] https://ca-c.org.ru/journal/2012/journal_rus/cac-04/01.shtml
[10] https://vaykuneci.livejournal.com/44050.html
[11] Ibid
[12] https://iravunk.com/?p=268958&l=ru&ysclid=lu141z8kh220030327
[13] https://www.kommersant.ru/doc/47953?ysclid=lu0fz1lzw8900333151
[14] https://russia-armenia.info/node/34536?ysclid=lu15gjjik3936141405
[15] http://lratvakan.com/news/68522.html?ysclid=lu14p5wmlo472982649
Σύμφωνα με τις απομνημονεύματα [1] του πρώτου πρεσβευτή της Ρωσίας στην Αρμενία Vladimir Stupishin, εν μέσω της μάχης του Artzakh (το αρμενικό όνομα του Καραμπάχ) "ο Burbulis και ο Grachev συνήψαν συμφωνία με τον Αρμένιο πρόεδρο για να εξασφαλίσουν το νομικό καθεστώς των ρωσικών στρατευμάτων στο έδαφος της Αρμενίας". "Διατηρήσαμε τη στρατιωτική μας παρουσία στην Αρμενία (μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ - σημείωση του συγγραφέα) σύμφωνα με τη σαφώς εκφρασμένη επιθυμία της κυβέρνησής της και, είμαι βέβαιος, του λαού της, ο οποίος συνεχίζει να θεωρεί την παρουσία αυτή ως σημαντική εγγύηση ασφάλειας, ανεξάρτητα από το εύρος της. Εξάλλου, η μηχανοκίνητη μεραρχία στο Γκιούμρι (πρώην Λενινάκαν) αποδείχθηκε αρκετά αποτελεσματική".
Εν τω μεταξύ, "τον Μάιο του 1992 ξέσπασε μια συζήτηση στο τουρκικό κοινοβούλιο σχετικά με το αν θα έπρεπε ή όχι να στείλει στρατεύματα στο Ναχιτσεβάν για να υπερασπιστούν τους Αζέρους από τους Αρμένιους "επιτιθέμενους", καθώς η Τουρκία υποτίθεται ότι είχε τέτοιο δικαίωμα βάσει της Συνθήκης του Καρς του 1921"[2]. Η συζήτηση πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή του πρωθυπουργού της Τουρκίας Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ και του προέδρου Τουργκούτ Οζάλ [3].
Μέχρι τότε η Τρίτη Στρατιά Πεδίου των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων είχε αναπτυχθεί στα αρμενοτουρκικά σύνορα με "περισσότερα από 1.500 άρματα μάχης, περίπου 2.500 πυροβόλα και όλμους, περισσότερα από 1.100 τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού στη διάθεσή της". Η προοπτική ανοίγματος ενός δεύτερου μετώπου κατά των Αρμενίων αποκτούσε σαφή μορφή. Την υποστήριξη των χερσαίων δυνάμεων παρείχε η τακτική αεροπορική διοίκηση (έως 270 μαχητικά αεροσκάφη)"[4]. Ο διοικητής των τουρκικών χερσαίων δυνάμεων Muhittin Fisunoglu δήλωσε τότε ότι "είχαν γίνει όλες οι απαραίτητες προετοιμασίες και ο στρατός περίμενε εντολή για να προελάσει"[5].
Η Ρωσία αντιμετώπισε την τουρκική απειλή με εξαιρετική σοβαρότητα: η Κρατική Δούμα πραγματοποίησε ειδικές ακροάσεις σχετικά με τη δραματική αύξηση των δραστηριοτήτων του τουρκικού στρατού κοντά στα σύνορα της Αρμενίας. Στις ακροάσεις συμμετείχαν ο υπουργός Εξωτερικών Αντρέι Κοζύρεφ και ο αρχηγός των κοινών ενόπλων δυνάμεων της ΚΑΚ στρατάρχης αεροπορίας Γιεβγκένι Σαποσνίκοφ. Δεδομένης της κατάστασης, στις 20 Μαΐου 1992 ο διοικητής πέταξε επειγόντως στο Ερεβάν και κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου στο αεροδρόμιο προειδοποίησε την τουρκική πλευρά λέγοντας πως "αν ένα ακόμη μέρος ενταχθεί εκεί (στη σύγκρουση του Καραμπάχ - σημ. του συγγραφέα), μπορεί να βρεθούμε στα πρόθυρα ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου"[6].
Με τη σειρά του, ο Ρώσος πρεσβευτής στην Τουρκία Albert Chernyshev, σχολιάζοντας το ενδεχόμενο επέμβασης της Τουρκίας στη σύγκρουση και την αντίδραση της Μόσχας, επεσήμανε ότι "η Συνθήκη του Καρς του 1921 δεν προβλέπει το δικαίωμα στρατιωτικής επέμβασης ούτε της Τουρκίας ούτε της Ρωσίας"[7]. Οι δηλώσεις αυτές παρήγαγαν απτό αντίκτυπο στις περαιτέρω κινήσεις των τουρκικών στρατιωτικών και πολιτικών κύκλων σχετικά με την Αρμενία και το ζήτημα του Καραμπάχ. Η Τουρκία, αντί να επιτεθεί, επέλεξε να ασκήσει οικονομική πίεση στην Αρμενία, κλείνοντας τα σύνορα και υπογράφοντας συμφωνία για τον εφοδιασμό του Μπακού με πυρομαχικά και για την επανεκπαίδευση Αζέρων ειδικών, παραβιάζοντας έτσι το ψήφισμα του ΟΑΣΕ του Φεβρουαρίου 1993, το οποίο απαγόρευε την προμήθεια πυρομαχικών στην περιοχή της σύγκρουσης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Σύμφωνα με το CA&C Press AB του Ινστιτούτου Σπουδών Κεντρικής Ασίας και Καυκάσου της Σουηδίας[8], "την άνοιξη του 1993, ελλείψει θετικών αλλαγών υπέρ του Αζερμπαϊτζάν, ορισμένοι κύκλοι στην Τουρκία άρχισαν να υποστηρίζουν την ιδέα της άμεσης στρατιωτικής επέμβασης. Τον Απρίλιο του 1993 ο πρόεδρος του Refah Partisi και ένας βουλευτής του Anavatan Partisi σηματοδότησαν την ανάγκη στρατιωτικής παρέμβασης της Τουρκίας στη σύγκρουση Αρμενίων-Αζερμπαϊτζάν. Ο αναπληρωτής πρόεδρος του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (Cumhüriyet Halk Partisi) Istemihan Talai κατηγόρησε την τουρκική κυβέρνηση πως παρείχε ανεπαρκή στρατιωτική βοήθεια στη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν[9]".
Το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών ενημέρωσε τους πρεσβευτές των χωρών μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (ΗΠΑ, Ρωσία, Βρετανία, Γαλλία, Κίνα) ότι οι εξελίξεις στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, όπως τις βλέπει η Άγκυρα, θυμίζουν την κατάσταση στην Κύπρο το 1974 και πως η Τουρκία μπορεί να καταφύγει και πάλι στα ίδια μέτρα "για την προστασία του αδελφικού αζέρικου λαού".Ταυτόχρονα ελήφθησαν μέτρα για μια νέα εισβολή στην Αρμενία - "ο τρίτος στρατός πεδίου των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων τέθηκε σε ύψιστη επιφυλακή, οι μοίρες αεροπορικών επιθέσεων Phantom στις τουρκικές αεροπορικές βάσεις τέθηκαν σε νυχθημερόν υπηρεσία για την πρόκληση του πρώτου πλήγματος"[10]. Τα πάθη ήταν έντονα και στο κοινοβούλιο: ο βουλευτής Μπουλέντ Ετσεβίτ, ο οποίος ήταν πρωθυπουργός όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κύπρο το 1974, ζήτησε την κατάληψη των νότιων περιοχών της Αρμενίας, ώστε η Τουρκία να συνδεθεί με το Αζερμπαϊτζάν μέσω του Ναχιτσεβάν, του Ζανγκεζούρ και του Καραμπάχ[11]. Το αρμενικό έδαφος δεχόταν όλο και περισσότερες επιθέσεις από την Τουρκία. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ωριαία.
Στις αρχές Μαΐου 1993 ο Ρώσος υπουργός Άμυνας P.S.Grachev, κατόπιν εντολής του προέδρου Boris Yeltsin, πραγματοποίησε αιφνιδιαστική μονοήμερη επίσκεψη στην Άγκυρα. Ο Ρώσος υπουργός Άμυνας παρουσίασε μια σύντομη και ωμή άποψη για την κατάσταση και αποχώρησε, χωρίς να ακούσει τις σκέψεις της Τουρκίας[12]. Δημοσιεύματα ρωσικών μέσων ενημέρωσης ανέφεραν ότι ο Γκράτσεφ, κατά την επίσκεψή του στην Άγκυρα, "συναντήθηκε με εκπροσώπους κορυφαίων στρατιωτικών αξιωματούχων της Τουρκίας για να συζητήσουν τη διευθέτηση των συγκρούσεων στην Υπερκαυκασία"[13].
Μετά από μια σκληρή προειδοποίηση από τη Μόσχα, η τουρκική ηγεσία παραιτήθηκε για δεύτερη φορά από την ιδέα της επέμβασης, μη θέλοντας να διακινδυνεύσει να έρθει σε αντιπαράθεση με τη Ρωσία. Παρ' όλα αυτά, η Τουρκία κατέφυγε σε διπλωματική αναμέτρηση και οικονομικές κυρώσεις.
Τέσσερις μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1993, η τουρκική ηγεσία είχε την απατηλή ιδέα πως υπήρχε μια ευκαιρία να επιλυθεί το αρμενικό ζήτημα με τη βία "με φόντο" την κοινοβουλευτική κρίση στη Ρωσία.
Η 220η μηχανοκίνητη και η 9η ομάδα πυροβολικού της 9ης Μεραρχίας Σαρίκαμις των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων πλησίασαν τα σύνορα με την Αρμενία και στάθηκαν σε απόσταση βολής. Η νεοεκλεγείσα πρωθυπουργός Τανσού Τσιλέρ απείλησε ανοιχτά ότι θα φέρει στρατεύματα αν δεν σταματήσει η προέλαση των Αρμενίων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα ("Καυκάσια Χρονικά. Διαμόρφωση του κράτους και της διπλωματίας στην Αρμενία") του τότε Έλληνα πρέσβη στην Αρμενία Λεωνίδα Χρυσανθόπουλου, στα τέλη Σεπτεμβρίου 1993 η τουρκική ηγεσία απευθύνθηκε στον Ρώσο κοινοβουλευτικό εκπρόσωπο Ruslan Khasbulatov (εν μέσω της αντιπαράθεσής του με τον B. Yeltsin) με την πρόταση να τον στηρίξει με αντάλλαγμα τη συμφωνία να μην παρέμβει στη σχεδιαζόμενη εισβολή τουρκικών στρατευμάτων στην Αρμενία. Πληροφορίες για την πιθανότητα τουρκικής εισβολής έλαβε ο Λ. Χρυσανθόπουλος [14] από τον Γάλλο και Αμερικανό πρέσβη D'Arting και τον Harry Gilmore: ""Ο Ρώσος κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος Khasbulatov έχει συνάψει μυστική συμφωνία με την πρωθυπουργό της Τουρκίας Tansu Ciller... Σε περίπτωση νίκης του Khasbulatov οι Ρώσοι συνοριοφύλακες θα αποσυρθούν από την Υπερκαυκασία... Αυτό θα επιτρέψει στην Τουρκία να χρησιμοποιήσει το κουρδικό ζήτημα ως δικαιολογία και να πραγματοποιήσει μια περιορισμένη εισβολή στην Αρμενία"[15]. Ωστόσο, μόλις καταπνίγηκε η εξέγερση κατά του Γέλτσιν, τα τουρκικά στρατεύματα υποχώρησαν αμέσως από τα αρμενικά σύνορα.
Ως εκ τούτου, η Ρωσία, καθ' όλη τη διάρκεια του Πρώτου Πολέμου του Καραμπάχ, θα εναντιωνόταν σθεναρά στην ανοιχτή ανάμειξη της Τουρκίας στη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν. Η προσχώρηση της Αρμενίας στη Συνθήκη Συλλογικής Ασφάλειας στις 15 Μαΐου 1992 και η ανάπτυξη της 102ης ρωσικής ομάδας στο Γκιούμρι προκάλεσαν μια ψυχρή επίδραση στο Γενικό Επιτελείο και την ηγεσία της Τουρκίας.
The opinion of the author may not coincide with the position of the Editorial
[1] http://armenianhouse.org/stupishin/docs-ru/mission/36.html
[2] Ibid
[3] https://ca-c.org.ru/journal/2012/journal_rus/cac-04/01.shtml#_ednref48
[4] https://russia-armenia.info/node/1172?ysclid=lu1emv1shx80861970
[5] Ibid
[6] http://www.armenianhouse.org/demoyan/turkey/ch4.html
[7] https://vstrokax.net/istoriya/turtsiya-i-karabahskiy-konflikt-konets-xx-i-nachalo-xxi-vekov/?ysclid=lu1sgilgmz75349858
[8] CA&C Press AB (ca-c.org.ru)
[9] https://ca-c.org.ru/journal/2012/journal_rus/cac-04/01.shtml
[10] https://vaykuneci.livejournal.com/44050.html
[11] Ibid
[12] https://iravunk.com/?p=268958&l=ru&ysclid=lu141z8kh220030327
[13] https://www.kommersant.ru/doc/47953?ysclid=lu0fz1lzw8900333151
[14] https://russia-armenia.info/node/34536?ysclid=lu15gjjik3936141405
[15] http://lratvakan.com/news/68522.html?ysclid=lu14p5wmlo472982649