Κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου στις 20 Μαΐου, ο Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας του Λευκού Οίκου Τζον Κίρμπι δήλωσε πως ενώ η αμερικανική κυβέρνηση εξέφρασε τα επίσημα συλλυπητήριά της στο Ιράν για την απώλεια του Προέδρου Εμπραχίμ Ραΐσι, ο οποίος έχασε τη ζωή του σε συντριβή ελικοπτέρου μαζί με τον Υπουργό Εξωτερικών Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν, "δεν αναμένει καμία αλλαγή στην ιρανική συμπεριφορά και, ως εκ τούτου, οι Ιρανοί δεν θα πρέπει να αναμένουν καμία αλλαγή στην αμερικανική συμπεριφορά όταν πρόκειται να τους καταστήσουν υπόλογους".
Mohamad Hasan Sweidan - thecradle.co / Παρουσίαση Freepen.gr
Τα τελευταία χρόνια, ο ανατολικός προσανατολισμός της εξωτερικής πολιτικής του Ιράν έχει παγιωθεί με τις διάφορες εμπειρίες και παράγοντες που έχουν πείσει την ηγεσία του για την προσέγγιση αυτή. Η εμπιστοσύνη στη Δύση κλονίστηκε όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ αποσύρθηκε μονομερώς από το Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (JCPOA ή "πυρηνική συμφωνία") το 2018 και η χρήση κυρώσεων από τη Δύση εδραίωσε τη συνεργασία της Τεχεράνης με τους εταίρους της Ασίας και του Παγκόσμιου Νότου. Επιπλέον, οι πρόσφατες αλλαγές στη διεθνή σκηνή ανάγκασαν την Ισλαμική Δημοκρατία να καταστεί ενεργός παίκτης και να εξασφαλίσει στρατηγική θέση στη νέα πολυπολική παγκόσμια τάξη.
Διπλωματικές ελπίδες και σκεπτικισμός
Το Σεπτέμβριο του 2013 πραγματοποιήθηκε η πρώτη άμεση επαφή μεταξύ του τότε Ιρανού προέδρου Χασάν Ρουχανί και του Αμερικανού ομολόγου του, Μπαράκ Ομπάμα, μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979.
Ως λεγόμενος "μετριοπαθής", ο Ρουχανί, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του το 2013, εκπροσωπούσε μια παράταξη που πίστευε στη δυνατότητα επίλυσης των διαφορών με τις ΗΠΑ μέσω της διπλωματίας και του διαλόγου. Στην ομιλία του στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο του 2014, τόνισε την αποφασιστικότητα του Ιράν να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις:
Είμαστε αποφασισμένοι να συνεχίσουμε τις διαπραγματεύσεις με τους συνομιλητές μας με σοβαρότητα και καλή πίστη, με βάση τον αμοιβαίο σεβασμό και την εμπιστοσύνη, την άρση των ανησυχιών και των δύο πλευρών καθώς και την ισότιμη βάση και τους αναγνωρισμένους διεθνείς κανόνες και αρχές.
Οι υποστηρικτές της δυτικοκεντρικής προσέγγισης του Ρουχανί είδαν την πυρηνική συμφωνία του 2015 μεταξύ Τεχεράνης και Ουάσινγκτον ως επικύρωση της στρατηγικής τους. Εκείνη την εποχή, ο Ιρανός πρόεδρος χαιρέτισε τη συμφωνία ως "πολιτική νίκη" για το Ιράν, υποστηρίζοντας ότι σήμαινε πως η Τεχεράνη δε θα απομονωνόταν πλέον ενεργά από την Ουάσινγκτον και τους συμμάχους της.
Ωστόσο, ο ανώτατος ηγέτης της Ισλαμικής Δημοκρατίας, Αλί Χαμενεΐ, παρέμεινε επιφυλακτικός, δηλώνοντας στην πρώτη του ομιλία μετά τη συμφωνία:
Είπα στους αξιωματούχους να μην εμπιστεύονται την αντίπαλη πλευρά, να μην ξεγελιούνται από τα χαμόγελά τους, να μην εμπιστεύονται τις υποσχέσεις τους, διότι όταν θα έχουν επιτύχει τους στόχους τους θα σας κοροϊδεύουν. ... Μετά από κάθε γύρο συνομιλιών κάνουν δημόσια σχόλια που στη συνέχεια μας λένε κατ' ιδίαν ότι είχαν σκοπό να σώσουν τα προσχήματα στη χώρα τους και να αντιμετωπίσουν τους αντιπάλους τους, αλλά αυτό είναι δικό τους πρόβλημα και δεν έχει καμία σχέση με εμάς.
Σχεδόν τρία χρόνια αργότερα, ο Τραμπ απέδειξε πως ο Χαμενεΐ είχε δίκιο και υπονόμευσε την προσέγγιση του Ρουχανί ανακοινώνοντας την αποχώρηση της Ουάσινγκτον από την πυρηνική συμφωνία. Αυτή η πεποίθηση ότι οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν να είναι αξιόπιστες ενισχύθηκε περαιτέρω όταν ο Ιρανός principalist Ebrahim Raisi ανέλαβε την ιρανική προεδρία το 2021.
Από εκείνο το σημείο και έπειτα, η Ισλαμική Δημοκρατία λειτουργούσε με την παραδοχή ότι η Δύση, παρά τις δηλώσεις των ΗΠΑ για επιστροφή στην πυρηνική συμφωνία, δεν θα έπαιρνε αμοιβαία επωφελή μέτρα που θα ωφελούσαν θετικά την Τεχεράνη.
Προς μια πολυπολική παγκόσμια τάξη
Υπάρχει παγκόσμια συναίνεση πως η παγκόσμια τάξη πραγμάτων υφίσταται μετασχηματισμό. Οι Αμερικανοί υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε σε ένα «σημείο καμπής» και οι πολιτικές που θα υιοθετήσουν σήμερα τα κράτη θα καθορίσουν τη θέση τους στη νέα τάξη.
Κατά τη διάρκεια της θητείας του Raisi, το Ιράν, όπως και άλλες περιφερειακές δυνάμεις, είχε επεκτείνει την επιρροή και τη θέση του στην παγκόσμια σκηνή. Είναι ζωτικής σημασίας να κατανοήσουμε πως οι αποφάσεις του Ιράν δε συνδέονται αποκλειστικά με τον Ραΐζι, αλλά έχουν τις ρίζες τους στις ευρύτερες μεταβλητές του διεθνούς συστήματος που έχουν αναγνωριστεί από όλους.
Με την επιτάχυνση των αλλαγών από την Ανατολική Ευρώπη έως τη Δυτική Ασία και την Αφρική, η Τεχεράνη αγωνίζεται να εξασφαλίσει μια προηγμένη θέση στη μετα-μονοπολική τάξη. Παρεμπιπτόντως, το Ιράν ήταν η πρώτη χώρα της Δυτικής Ασίας που εντάχθηκε στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO) το 2023, προσφέροντας διευρυμένη συνεργασία με χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα και έξι άλλα κράτη της Ασίας που βρίσκονται σε στρατηγική θέση. Επιπλέον, το Ιράν κέρδισε μια θέση στις BRICS πέρυσι, αποφασισμένο να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση πολυμερών δομών και μηχανισμών.
Με την ένταξη άλλων τεσσάρων νέων μελών: Η ομάδα BRICS+5 αντιπροσωπεύει πλέον το 46% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 30% της οικονομικής παραγωγής.
Το μερίδιο της ομάδας στην παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου αυξήθηκε από το 18% πριν από την επέκταση στο 40%, ενώ το μερίδιο της κατανάλωσης πετρελαίου θα αυξηθεί από το 27% στο 36%. Ομοίως, το μερίδιό της στο παγκόσμιο εμπόριο εμπορευμάτων θα αυξηθεί από το 20% στο 25% και το μερίδιό της στο παγκόσμιο εμπόριο υπηρεσιών θα αυξηθεί στο 15% από 12%.
Είναι σημαντικό ότι η νέα ομάδα θα αντιπροσωπεύει επίσης περίπου το 45% των παγκόσμιων συναλλαγματικών αποθεμάτων. Αυτό υπογραμμίζει τη μακροπρόθεσμη σημασία της παρουσίας του Ιράν σε μια τέτοια δομή. Ένας από τους κύριους στόχους της Τεχεράνης με την ένταξή της σε αυτές τις ομάδες είναι να αντιμετωπίσει τις μονομερείς ατλαντικές πολιτικές, καθώς η συμμετοχή στις BRICS ενισχύει την ικανότητα του Ιράν να παρακάμπτει τα καταναγκαστικά δυτικά μέτρα.
Ενίσχυση των ανατολικών συμμαχιών
Εκτός από την αυξανόμενη παρουσία της στα ανατολικά μπλοκ, η Τεχεράνη έχει εργαστεί για την ενίσχυση των σχέσεών της με τις μεγάλες ευρασιατικές δυνάμεις, δηλαδή την Κίνα και τη Ρωσία. Υπό το βαρύ φορτίο των δυτικών κυρώσεων, η Ισλαμική Δημοκρατία ενέτεινε τις προσπάθειές της για την υπογραφή σημαντικών συμφωνιών με το Πεκίνο και τη Μόσχα.
Οι προσπάθειες αυτές απέδωσαν καρπούς με την υπογραφή 25ετούς συμφωνίας στρατηγικής συνεργασίας με την Κίνα το 2021, η οποία καλύπτει την οικονομική, στρατιωτική συνεργασία και τη συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας και τέθηκε σε εφαρμογή στις αρχές του 2022 υπό την κυβέρνηση Ραΐσι.
Ο αντίκτυπος αυτής της συμφωνίας έγινε γρήγορα εμφανής, καθώς το εμπόριο μεταξύ του Ιράν και της Κίνας αναπτύχθηκε σημαντικά μεταξύ 2021 και 2023. Μέχρι το 2022, ο συνολικός όγκος του εμπορίου μεταξύ των δύο χωρών έφθασε σχεδόν τα 16 δισεκατομμύρια δολάρια, αντιπροσωπεύοντας αύξηση 7% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Η αύξηση αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εισαγωγή ιρανικού πετρελαίου από την Κίνα, παρά τις συνεχιζόμενες κυρώσεις των ΗΠΑ που έχουν επηρεάσει την ικανότητα του Ιράν να συναλλάσσεται με άλλες χώρες.
Όσον αφορά τη Ρωσία, ο ουκρανικός πόλεμος ενίσχυσε την πεποίθηση του Κρεμλίνου να επεκτείνει τη συνεργασία με «αντιδυτικές» χώρες, ιδίως με το Ιράν. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός πως τα δύο μέρη έφτασαν στο τελικό στάδιο της διαπραγμάτευσης μιας συμφωνίας στρατηγικής συνεργασίας.
Η ενεργοποίηση του Διεθνούς Διαδρόμου Μεταφορών Βορρά-Νότου (INSTC), ο οποίος εκτείνεται από τη Ρωσία στην Ινδία μέσω του Ιράν, αποτελεί πρόσθετη επιτυχία για τις χώρες διέλευσης λόγω της διεθνούς οικονομικής σημασίας του. Η Ρωσία πραγματοποίησε την πρώτη της αποστολή μέσω αυτού του διαδρόμου τον Ιούλιο του 2022.
Η εκστρατεία κυρώσεων της Δύσης κατά της Μόσχας ήταν επίσης ένας σημαντικός παράγοντας που ώθησε το Κρεμλίνο να αναπτύξει οικονομική συνεργασία με την Τεχεράνη. Κατά συνέπεια, με την αυξανόμενη επιθυμία της Μόσχας να συνεργαστεί, η Ισλαμική Δημοκρατία έχει την ευκαιρία να ενισχύσει τους δεσμούς σύμφωνα με το όραμά της για τον ρόλο της στην ταχέως αναπτυσσόμενη νέα παγκόσμια τάξη.
Η αμυντική συνεργασία μεταξύ Πεκίνου, Μόσχας και Τεχεράνης επιταχύνθηκε επίσης τα τελευταία χρόνια. Οι τρεις χώρες έχουν πραγματοποιήσει πέντε κοινές ασκήσεις από το 2019 - το υψηλότερο ποσοστό κοινών στρατιωτικών δραστηριοτήτων που είχαν ποτέ.
Συνέχεια της εξωτερικής πολιτικής του Ιράν
Στο βιβλίο της Madam Secretary: Απομνημονεύματα, η αείμνηστη πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Μαντλίν Ολμπράιτ τονίζει τη σημασία των θεσμών και των νόμων στο εσωτερικό μιας χώρας για τη διατήρηση της εσωτερικής σταθερότητας και της αποτελεσματικότητας της εξωτερικής πολιτικής.
Η Albright υποστηρίζει ότι αυτοί οι θεσμοί και οι νόμοι παρέχουν ένα πλαίσιο που περιορίζει την εξουσία και εξασφαλίζουν τη μακροπρόθεσμη συνέχεια και επιτυχία της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους, ανεξάρτητα από τις αλλαγές στην ηγεσία. Η αρχή αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία για το Ιράν, όπου η θεσμοθέτηση της εξωτερικής πολιτικής της επιτρέπει να αντέχει σε σοκ, όπως ο πρόσφατος θάνατος του αρχηγού του κράτους και του υπουργού Εξωτερικών.
Ένα κράτος του οποίου η εξωτερική πολιτική εξαρτάται από την σταθερότητα των θεσμών και όχι των ατόμων είναι πιο ανθεκτικό, καθώς οι γενικές γραμμές της εξωτερικής πολιτικής απορρέουν από τα συμφέροντα αυτών των θεσμών - τα οποία είναι ουσιαστικά τα συμφέροντα του κράτους.
Αναγνωρίζοντας αυτή την πραγματικότητα, αρκετοί δυτικοί αναλυτές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα πως δε θα υπάρξει σημαντική αλλαγή στην εξωτερική πολιτική του Ιράν μετά την αποχώρηση των Ραΐσι και Αμίρ-Αμπντολαχιάν. Όπως σημειώνει στο άρθρο της η Jean Kinninmont:
Πρόκειται για μια εξαιρετική κατάσταση: ο πρόεδρος και ο υπουργός Εξωτερικών πέθαναν ξαφνικά σε μια από τις πιο σημαντικές γεωπολιτικά χώρες σε μια περιοχή που μαστίζεται από συγκρούσεις, και όμως η επικρατούσα άποψη είναι ότι ο γεωπολιτικός αντίκτυπος είναι ελάχιστος.
Αυτό δείχνει πως ο σημερινός προσανατολισμός της εξωτερικής πολιτικής του Ιράν διαμορφώνεται όχι μόνο από το ιδεολογικό υπόβαθρο της Ισλαμικής Δημοκρατίας, αλλά και από τα ρεαλιστικά συμφέροντα του κράτους, τα οποία επιβάλλουν τη συνέχιση της προσέγγισης που καθιέρωσε ο Ραΐσι.