 |
| pixabay / jackmac34 |
Η διεκδίκηση και οι άμεσες επεμβάσεις της Ρωσίας στην εγγύς περιφέρειά της έχουν γίνει ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά του 21ου αιώνα.
Christopher Mott - responsiblestatecraft.org / Παρουσίαση Freepen.gr
Μετά από χρόνια που βρισκόταν σε μειονεκτική θέση μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Μόσχα προβαίνει σε μια φαινομενικά συνεχώς αυξανόμενη σειρά δραματικών κινήσεων για να αποκαταστήσει κάποια μορφή της χαμένης της θέσης ασφαλείας. Αξίζει να αναρωτηθούμε αν μια τέτοια συμπεριφορά εκ μέρους των δυνάμεων που υποψιάζονται τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους αποτελεί εξαίρεση ή αν είναι πιθανό να γίνει όλο και περισσότερο ο κανόνας, και γιατί μπορεί να συμβαίνει αυτό.
Το πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο του Sumantra Maitra «Οι πηγές της ρωσικής επιθετικότητας: Είναι η Ρωσία μια ρεαλιστική δύναμη;» (Rowman & Littlefield, 2024) προσπαθεί να κατανοήσει τα κίνητρα αυτής της αυξανόμενης στροφής της Ρωσίας προς τον παρεμβατισμό απέναντι στους γείτονές της. Προτιμώντας να επικεντρωθεί στη θεωρία της ισορροπίας της απειλής του Stephen Walt, ο Maitra δείχνει πώς η Μόσχα κατέληξε με την πάροδο του χρόνου στα συμπεράσματα που τροφοδοτούν σήμερα τις πολιτικές της και πώς αυτή η διαδικασία λήψης αποφάσεων ήταν μια λογική έκβαση της ριζικής αβεβαιότητας της διεθνούς πολιτικής, ανεξάρτητα από το πώς αισθάνεται κανείς για τη σοφία συγκεκριμένων ρωσικών ενεργειών.
Σύμφωνα με τη θεωρία της Ισορροπίας των Απειλών, η πρωταρχική ανησυχία των κρατών για την ασφάλεια δεν αφορά τόσο την παγκόσμια ισορροπία ισχύος (αν και αποτελεί παράγοντα) όσο την καταστασιακή σχέση μεταξύ των χωρών και τη συγκεκριμένη απειλή, συχνά με τη μορφή απόπειρας αλλαγής του status quo, που θέτει η μία στην άλλη. Επομένως, η εγγύτητα, η κατάσταση των σχέσεων και η ιστορική θλίψη συνδυάζονται για να υπαγορεύσουν ποια θα είναι η πρωταρχική θέση εξισορρόπησης ενός κράτους.
Η Ρωσία, για παράδειγμα, βλέπει τη συνεχή επέκταση της συμμαχίας του ΝΑΤΟ όλο και πιο κοντά στα σύνορά της ως υπαρξιακό κίνδυνο, καθώς η εγγύτητα δυνητικά εχθρικών δυνάμεων δε δείχνει κανένα σημάδι περιορισμού των προόδων της. Από την άλλη πλευρά, αλλά και πάλι σύμφωνα με τη θεωρία της Ισορροπίας της Απειλής, τα ευρωπαϊκά κράτη θεωρούν γενικά την πιο κοντινή θέση του ρωσικού κράτους πολύ πιο απειλητική από τις πιο απομακρυσμένες αλλά πιο ισχυρές Ηνωμένες Πολιτείες.
Τα περισσότερα δυτικά ακροατήρια έχουν πιθανώς συνηθίσει τη θεωρία της Ισορροπίας της Απειλής να αναπτύσσεται σε ένα πλαίσιο με βάση τις ΗΠΑ ή τον Βόρειο Ατλαντικό, αλλά το ενδιαφέρον μέρος της εργασίας του Maitra εδώ είναι να δείξει πόσο καλά λειτουργούν οι θεωρίες της για τις σε μεγάλο βαθμό χερσαίες ανησυχίες ασφάλειας του ρωσικού κράτους.
Όπως γράφει, «τα ζητήματα ασφάλειας υπερισχύουν της ιδεολογίας και οι ιδεολογικές συμμαχίες επιβιώνουν περισσότερο όταν τα συμφέροντα ευθυγραμμίζονται». Ενώ η Κίνα θα μπορούσε, μια μέρα, να απειλήσει τη Ρωσία, οι συνεχείς μεταβολές στην ισορροπία δυνάμεων που είναι η ανάπτυξη του ΝΑΤΟ θεωρούνται ως ο πιο άμεσος κίνδυνος. Αυτός ο κίνδυνος, λοιπόν, παράγει την επιθυμία να δει κανείς τα ευάλωτα χερσαία σύνορα της Ρωσίας και το εγγύς εξωτερικό με όρους μηδενικού αθροίσματος, ιδιαίτερα στις δυτικές και νοτιοδυτικές πλευρές της.
Ο Maitra χρησιμοποιεί αυτή την κατανόηση - ότι η Ισορροπία της Απειλής είναι μια κυρίως αμυντική στάση (τουλάχιστον όπως την βλέπουν οι εγχώριες ρωσικές ελίτ) - για να τονίσει ένα σημαντικό και μοναδικό στοιχείο των υπολογισμών της Μόσχας: τον κίνδυνο που ενέχουν οι «έγχρωμες επαναστάσεις». Μια ξαφνική ρήξη με το παρελθόν και η έναρξη ενός νέου ή επαναστατικού καθεστώτος μπορεί πάντα να εγείρει υποψίες στους παλιούς συμμάχους λόγω της συνειδητής ρήξης με την καθιερωμένη τάξη.
Είναι αυτή η ανασφάλεια και ο κίνδυνος πως ένα νέο καθεστώς μπορεί να είναι σε θέση να προσφύγει για υποστήριξη από το εξωτερικό, που υποδαυλίζει τους φόβους περικύκλωσης στη Μόσχα. Έτσι, η απειλή της ξένης επιρροής σε μικρότερα έθνη που συνορεύουν με τη Ρωσία θεωρείται ως άμεση επίθεση στη ρωσική ικανότητα να διατηρεί ασφαλή σύνορα.
Το πρώτο στρατιωτικό χτύπημα της Ρωσίας στο εξωτερικό μετά τη διακοπή των σχέσεων με τις δυτικές δυνάμεις έγινε στη Νότια Οσετία και την Αμπχαζία το 2008. Η στροφή της Γεωργίας προς τα δυτικά έθνη μετά την Επανάσταση των Ρόδων είδε την άνοδο της κυβέρνησης Σαακασβίλι και την προσπάθειά της να αναθεωρήσει μεγάλο μέρος της γεωργιανής πολιτικής στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Η υποστηριζόμενη από το Κρεμλίνο κυβέρνηση της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Αντζάρας αντικαταστάθηκε και η Μόσχα φοβήθηκε ότι η Τιφλίδα σκόπευε να κάνει το ίδιο και στις άλλες δύο αυτόνομες περιοχές της Γεωργίας.
Με την επιρροή του να έχει ήδη μειωθεί στην ίδια τη Γεωργία, το Κρεμλίνο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν προτιμότερο να σώσει δύο περιοχές παρά να τις χάσει όλες. Πιο σημαντικό, ωστόσο, ήταν ο υπολογισμός ότι η δημιουργία μιας ενεργής ζώνης σύγκρουσης θα τρόμαζε το ΝΑΤΟ μακριά από τη Γεωργία και θα απέτρεπε άλλες χώρες στη ρωσική τροχιά από το να κάνουν παρόμοιες αλλαγές στην εξωτερική τους πολιτική. Αν και ο πόλεμος ήταν μια νίκη για τη Μόσχα, εξέθεσε πολλά προβλήματα στη ρωσική ικανότητα να προβάλλει ισχύ σε μεγάλο βάθος.
Παρά το γεγονός ότι μεγάλο μέρος του κειμένου του Maitra γράφτηκε πριν από το ξέσπασμα του πολέμου πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία το 2022, η φύση της θέσης της χώρας αυτής στη ρωσική στρατηγική είναι ένα σημαντικό θέμα του βιβλίου και οι στρατηγικές υποθέσεις του συγγραφέα σχετικά με τη στρατηγική άρνησης της Ρωσίας στο εγγύς εξωτερικό τους ισχύουν. Ξεκινώντας από την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2005 και συνεχίζοντας με το Μαϊντάν και τη ρωσική προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, οι ρωσικές δραστηριότητες στη χώρα έχουν προσλάβει την πτυχή της «στρατηγικής άρνησης». Αυτό ακολουθεί ως συνέχεια των γεγονότων στη Γεωργία.
Ο κυρίαρχος φόβος μεταξύ της ρωσικής ελίτ ήταν πως η συρρίκνωση της επιρροής στην Ουκρανία θα σήμαινε ότι ολόκληρη η χώρα θα μπορούσε να μετατραπεί σε πληρεξούσιο του ΝΑΤΟ, όπου τίποτα, ούτε καν ίσως το πρωταρχικό αγκυροβόλιο του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, δεν θα μπορούσε να διασωθεί. Και μαζί με αυτόν τον φόβο ήρθε και η βεβαιότητα στη Μόσχα πως κάθε εσωτερική αναταραχή στη χώρα ήταν μια συνωμοσία που είχε σχεδιαστεί για να επιφέρει την απώλεια οποιασδήποτε σφαίρας επιρροής. Καλύτερα, σκέφτηκαν οι Ρώσοι, να διατηρήσουν ένα μέρος μιας χώρας παρά να δουν την απώλεια της επιρροής τους στο σύνολο.
Ο Maitra αφήνει τους αναγνώστες του με μια προειδοποίηση: η ρητορική σχετικά με την ιδιαίτερη φύση της κυβέρνησης Πούτιν δεν είναι χρήσιμη, δεδομένου ότι τα ζητήματα της επιθυμίας της Ρωσίας να διατηρήσει την κυριαρχία της στο εγγύς εξωτερικό της είναι γεωγραφικά. Αυτό σημαίνει πως είναι ουσιαστικά διαχρονικά και δεν περιορίζονται σε ένα καθεστώς. Ένα ρωσικό κράτος υπό μια πιο ανοιχτή ή δημοκρατική κυβέρνηση εξακολουθεί να είναι ένα ρωσικό κράτος με την επιθυμία να διατηρήσει την στρατηγική αυτονομία στη γειτονιά του ως μέσο διατήρησης της θέσης του έναντι των άλλων μεγάλων δυνάμεων.
Αυτά τα ζητήματα δεν πρόκειται να πάνε πουθενά σύντομα, οπότε αξίζει να κατανοήσουμε τα πραγματικά κίνητρα πίσω από το ρωσικό κατεστημένο της εξωτερικής πολιτικής, σε αντίθεση με το να διαμορφώνουμε τη σύγκρουση ως κάτι που μπορεί να αντιμετωπιστεί σε σύντομο χρονικό διάστημα με ηθικιστική ρητορική για τη σύγκρουση του «αυταρχικού» και του «δημοκρατικού» κόσμου. Η αποτυχία να ληφθεί υπόψη το καθιερωμένο γεγονός ότι οι μεγάλες δυνάμεις επιδιώκουν σφαίρες επιρροής δείχνει μια αποσύνδεση πολλών στη βορειοατλαντική συμμαχία με τα πραγματικά κίνητρα της κρατικής πολιτικής, όπως αυτή ασκείται σε μεγάλο μέρος του κόσμου.
Η εμβάθυνση σε αυτό το συγκεκριμένο παράδειγμα με τη χρήση μιας προοπτικής των διεθνών σχέσεων - της θεωρίας της ισορροπίας των απειλών - καθιστά σαφές ότι οι προθέσεις δεν έχουν σημασία όταν επεκτείνονται μεγάλες συμμαχίες ασφαλείας. Αυτό που καταλήγει να επεκτείνεται είναι η αβεβαιότητα που φέρνουν όλο και πιο κοντά στο κέντρο βάρους μιας αντίπαλης δύναμης. Εάν το δίκτυο συμμαχιών δώσει έμφαση σε μια αξιακή συμμόρφωση μεταξύ των μελών του, αυξάνονται οι πιθανότητες μια κυβέρνηση να αναπροσανατολίσει ριζικά τους παραδοσιακούς, περιφερειακά ριζωμένους διπλωματικούς προσανατολισμούς της με τρόπο που άλλες δυνάμεις που βρίσκονται κοντά θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν ως εχθρικές.
Πράγματι, αυτή η διαδικασία δράσης-αντίδρασης έχει και άλλες εφαρμογές πέραν της Ρωσίας, Η λογική του ΝΑΤΟ, τόσο ως συμμαχία ασφαλείας όσο και ως σχεδόν ιεραποστολική συμμαχία, φαίνεται να επαναλαμβάνεται σε άλλα μέρη του κόσμου όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες επιδιώκουν να ενισχύσουν τις ρυθμίσεις ασφαλείας τους. Με την επίκληση της ιδέας των μόνιμων δεσμεύσεων γύρω από κοινές αξίες, οι δρόμοι της διπλωματίας μειώνονται αντί να αυξάνονται και ο κίνδυνος επιθετικής δράσης από αντίπαλες δυνάμεις κλιμακώνεται.